مقدمه :
انسان از گذشته های بسیار دیر، در روستاها وشهرها، بعبارتی درمجتمع های زیستی تحت عنوان ده ، آبادی ،مکان و… زندگی کرده ومکانهای زیست وفعالیت خود را منطبق با نیازها وخواسته های خویش متحول نموده ودراختیار خود گرفته است . نیازها وخواسته هایی که از مرحله ساده وابتدایی شروع شده وبه مراحل پیچیده رسیده است، بدون شک، تسخیر طبیعت و برآوردن نیازها وتمایلات انسان درپی اهداف از پیش تعیین شده بوجود آمد وهمین اهداف خود منبای هرتفکر وبرنامه ریزی است.
احساس نیازانسان به برنامه ریزی بطوراعم درطول تاریخ زندگی بشری وجود داشته وبا پیشرفت علم وتکنولوژی درطی اعصار شکلهای پیچیده ای به خود گرفته واز حالت نسبی خارج شده وبه حالت تخصصی درآمده است .
درحال حاضر اختلاف سطح میان روستاها، روستاها وشهرها ، شهرها از یکدیگر ، مناطق با مناطق ، درون مناطق درداخل یک کشور وحتی کشورها جهت حصول به یک حداقل قابل قبول ملی وبین المللی از نظر اقتصادی واجتماعی ، کالبدی و…. وضرورت سرمایه گذاری ملی ومنطقه ای ونگهداشت جمعیت درپهنه فضای ملی ونیل به توسعه پایدار، خود بخود ضرورت برنامه ریزی منطقه ای را بیش از هرزمان دیگر ضروری واجتناب پذیر نموده است .
دراین مقاله سعی خواهد شد به مباحث تعاریف، ضرورت ،اهداف ، سابقه برنامه ریزی منطقه ای درایران، ارزیابی موفقیت یا عدم موفقیت آن بطور مختصر ومفید پرداخته شود .
برنامه ریزی منطقه ای چیست ؟
برنامه ریزی منطقه ای فرآیندی است ، درجهت مشارکت مردم ومناطق دربرنامه ریزی و فرآهم آوردن موجبات برنامه ریزی از جهت انطباق با برنامه های کلان و ویژگیهای منطقه ای.
بعضی از صاحبنظران برنامه ریزی منطقه ای را فرآیند ی درجهت تنظیم وهماهنگ کردن برنامه های مختلف اقتصادی ـ اجتماعی با نیازها وامکانات محلی تعریف می نمایند. (۱)
عده ای دیگر از صاحبنظران مسائل منطقه ای ، برنامه ریزی منطقه ای را فرآیند توجیه، تبیین وروشن نمودن آرمانهای اجتماعی وارائه راه حل هایی درجهت سامان دادن به فعالیتها درفضای فوق شهری می دانند. (۲)
درواقع برنامه ریزی منطقه ای تصمیم گیری وسرمایه گذاری درپروژه ها درسطح منطقه ، درراستای توسعه اقتصادی ـ اجتماعی وکالبدی مناطق مختلف کشور است
برنامه ریزی منطقه ای پرداختی به رابطه بین انسان ، محیط وفعالیت است . (۳)
دلایل نیاز به برنامه ریزی منطقه ای
وجود مناطق با هویت فرهنگی واجتماعی ـ سیاسی جدا که بعضی مواقع موارد فشار را باعث میشود، برنامه ریزی منطقه ای را محرز نموده است (نمونه فرانسه وانگلستان) رشد سریع وفزاینده جمعیت یا افزایش شهرنشینی ومسایل ناشی از آن ، توجه به مسایل عملکردی ،نزدیک ساختن سطوح ملی ومحلی بهم ، بهره برداری از منابع بین منطقه ای، تنظیم برنامه ها وسیاستهای ملی ونیاز به کسب اطلاعات منطقه ای ، توجه به حوزه نفوذ شهرها دربرنامه ریزی های شهری، توجه به دلایل اقتصادی واجتماعی وفیزیکی ضرورت مطالعات وبرنامه ریزی درچارچوب منطقه، نیاز به برنامه ریزی منطقه را باعث شده است.
۱) دکترزیاری ـ کرامت ا… ، اصول وروشهای برنامه ریزی منطقه ای، انتشار دانشگاه یزد ۱۳۷۸
۲) همان منبع
۳) همان منبع
اهداف برنامه ریز ی منطقه ای :
بامطالعه نوشت ها وگفته های زیاد درزمنیه برنامه ریزی منطقه ای بوسیله صاحبنظران این علم، می توان نتیجه گرفت که رسالت وهدف برنامه ریزی منطقهای عبارتست از:
۱ـ عمران وتوسعه مناطق ۲ـ ایجاد دگرگونی کامل واساسی درکلیه شئونات زندگی اقتصادی ـ اجتماعی مردم۳ـ بسیج تمامی نیروهای مادی ومعنوی هرمنطقه درجهت رشد وپیشرفت و آبادانی آن مطنقه ۴ـ کاهش نابرابریهای منطقه ای ودرون منطقه ای ۵ـ کاهش اختلاف سطح شهر وروستا ، دردرون منطقه ومیان مناطق وتوسعه پایدار منطقه ای ۶ ـ تعدیل ساختاری توسعه ـ اقتصادی ـ اجتماعی منطقه ۷ـ افزایش سریع درآمد سرانه درداخل منطقه ۸ـ اطمینان از حفاظت محیط زیست وبهبود آن واستفاده از منابع طبیعی
ماهیت وجایگاه برنامه ریزی منطقه ای:
برنامه ریزی منطقه ای رشته ایست بین رشته ای وماهیتی چهارگانه دارد که از همپوشی اقتصاد، جغرافیا، برنامه ریزی شهری ونظریه های مکانی بدست می آید.
برنامه ریزی منطقه ای مشابه سایربرنامه ریزیهاست ودارای همان ویژگیها یا احتمالا“ ترکیبی از اشکال مختلفی می باشد که یک تفاوت اساسی با سایربرنامه ریزی ها دارد و آن برنامه ریزی برای یک منطقه است.
با توجه به اینکه مفهوم منطقه متغیر است . بنابراین نوع برنامه ریزی برای سرزمین پیوسته ومحدود مابین سطح ملی ومحلی است . برنامه ریزی ملی بیشتر محتوی اقتصادی دارد برنامه ریزی محلی بیشتر جانبه فیزیکی دارد ودرقالب کاربری زمین، بهبود محیط فیزیکی وکنترل ترافیک انجام میگرد.
برنامه ریزی منطقه ای درسطحی میانه (مابین سطح ملی ومحلی است ومی تواند شکاف میان برنامه ریزی درسطح ملی ومحلی را پرکند. (۱)
۱) دکترزیاری ـ کرامت ا… اصول وروشهای برنامه ریزی منطقه ای ،انتشارات دانشگاه یزد ـ ۱۳۷۸
سابقه برنامه ریزی درایران :
الف ) ـ قبل از انقلاب
در۱۱ فروردین ۱۳۱۶ هـ . ش هیئت وزیران بنا به پیشنهاد « اداره کل تجارت» تاسیس شورای اقتصادی» را تصویب کرد . یکی از وظایف این شورا، طرح نقشه های اقتصادی وارائه راههای اجرای آن بود. درواقع فکر برنامه ریزی درایران دردوران حکومت رضاخان ودرسال ۱۳۱۶ مطرح گردید. اولین برنامه عمرانی ۷ ساله کشور درسال ۱۳۲۷ تصویب شد وکشور ایران رسما“ دارای برنامه شد.
ازسال ۱۳۲۷ تا ۱۳۵۶ کلان ۵ برنامه وبه صورت ۲ برنامه ۷ ساله و ۳ برنامه ۵ ساله اجراگردید. برنامه عمرانی اول دردوره ۳۴ـ ۱۳۲۷ ، برنامه عمرانی دوم دردوره ۴۱ـ ۱۳۳۴ برنامه عمرانی سوم دردوره ۴۶ـ ۱۳۴۱ ، برنامه عمرانی چهارم دردوره ۵۱ـ ۱۳۴۶ و برنامه عمرانی پنجم دردوره ۵۶ ـ ۱۳۵۱ درایران اجرا گردید.
ب) بعدازانقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، طرحهای زیادی به « شورای عالی طرحهای انقلاب » که به تازگی تشکیل شده بود.پیشنهادشد، از جمله گزارشی تحت عنوان سیاستهای توسعه وتکامل جمهوری اسلامی ایران» مطرح وبه تصویب نرسید.
ادامه اقدامات مربوط به برنامه ریزی دردولت شهید رجایی ، دولت موقت آیت ا… مهدوی کنی ودولت موسوی پیگیری وسرانجام درتاریخ ۱۰ دیماه ۱۳۶۰ «نظام برنامه ریزی کشور» پس از تدوین به تصویب شورای اقتصاد رسید.
برنامه کلان توسعه اقتصادی ، اجتماعی وفرهنگی پنجساله اول جمهوری اسلامی ایران درفروردین سال ۱۳۶۲ به هئیت دولت تقدیم شد وبدلیل ضعف اطلاعات وعدم انجام ونیز وجود شرایط ویژه ناشی از جنگ تحمیلی مورد تصویب قرارنگرفت
جدول شماره (۱) مشخصات برنامه عمرانی کشور قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۱)
۵۷ـ ۱۳۲۷
عنوان برنامه تاریخ تصویب برنامه تاریخ
آغاز برنامه تاریخ پایان برنامه مدت برنامه (سال) نوع برنامه از نظر جامعیت وضعیت حقوقی ملاحظات
برنامه اول ۱۳۲۷ ۱۳۲۷ ۱۳۳۴ ۷ مجموعه طرحها مجلس شورای ملی ندارد
برنامه دوم ۱۳۳۴ ۱۳۳۴ ۱۳۴۱ ۷ ““ ““ ““
برنامه سوم ۱۳۴۱ ۱۳۴۱ ۱۳۴۶ ۵ جامع ““ ““
برنامه چهارم ۱۳۴۶ ۱۳۴۷ ۱۳۵۱ ۵ ““ ““ ““
برنامه پنجم ۱۳۵۱ ۱۳۵۲ ۱۳۵۶ ۵ ““ ““ ““
برنامه پنجم تجدید نظرشده ۱۳۵۴ ـ ۱۳۵۶ ـ ““ ““ ““
برنامه ششم تصویب نشده ۱۳۵۷ ۱۳۶۱ ۵ ““ ““ ““
۱) تابش ، احمد ، پیشینه برنامه ریزی درایران ، سازمان برنامه وبودجه ، تهران ۱۳۷۵
جدول شماره (۲) ـ مشخصات برنامه های عمران کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۱)
(۸۳ـ۶۲)
عنوان برنامه مدت برنامه تاریخ تصویب برنامه تاریخ آغاز برنامه تاریخ پایان برنامه نوع برنامه از نظر جامعیت وضعیت حقوقی
برنامه اول توسعه ۵ ۱۳۶۲ اجرانشد اجرا نشد جامع مصوب هیئت دولت
اصلاحیه برنامه اول توسعه ۵ ۱۳۶۴ ““ ““ جامع ــ
برنامه شرایط استقال اقتصادی کشور ۲ ۱۳۶۵ ۱۳۶۵ ۱۳۶۶ افق وگستره محدود مصوب شورای اقتصاد
برنامه اول توسعه ۵ ۱۳۶۸ ۱۳۶۸ ۱۳۷۲ جامع مصوب مجلس شورای اسلامی
برنامه دوم توسعه ۵ ۱۳۷۲ ۱۳۷۳ ۱۳۷۸ جامع مصوب شورای اسلامی
برنامه سوم توسعه ۵ ۱۳۷۹ ۱۳۸۰ ۱۳۸۳ جامع مصوب مجلس شورای اسلامی
برنامه چهارم توسعه ۵ ۱۳۸۳ ۱۳۸۴ ۱۳۸۸ جامع مصوب شورای اسلامی
۱) تابش ، احمد ، پیشینه برنامه ریزی درایران ، سازمان برنامه وبودجه ، تهران ۱۳۷۵
۲)
روند وجایگاه قانونی برنامه ریزی منطقه ای درایران :
شاید بتوان استفاده وبهره برداری از آبهای زیرزمینی وقنات درقالب عرف محلی از زمانهای دوردرایران را کوششهایی درجهت برنامه ریزی منطقه ای تلقی نمود. همزمان با اجرای اولین برنامه عمرانی درسال ۱۳۲۷، تفکر عمران مناطق وفعالیتهای عمرانی توسط دولت شروع شد.
مطالعات شناسایی ناحیه مغان توسط شرکت مشاوره امریکایی«هاوائیان اگرونومیکس» باهدف ارزیابی منابع طبیعی واستفاده از آب رود ارس، اسکان عشایر شاهسون وایجاد اقتصاد مختلط زراعت ودامداری انجام یافت (۱)
برنامه ریزی منطقه ای دربرنامه دوم عمرانی کشور(۴۱ـ۱۳۳۴) به شکل تازه ای با سرمایه گذاریهای متمرکز وهمه جانبه درمناطق مستعد کشور«توسعه مناطق عقب افتاده ولی مستعد» موردتوجه قرارگرفت.
دراین دوره ناحیه خوزستان با برخورداری ازامکانات بالقوه طبیعی و توانهای تولیدی قابل توجه ، موردنظرقرارگرفت وطرح توسعه منطقه خوزستان تدوین شد و سازمان آب وبرق خوزستان بوجودآمد . احداث یک سد مخزنی بر روی رودخانه دز، تشکیل شبکه های توزیع برق، ایجاد مزارع آزمایشی کشت نیشکر واحداث کارخانه قند از جمله نخستین برنامه های سازمان آب وبرق خوزستان درمنطقه بوده اند.
اقدام دیگر این بود که درسال ۱۳۳۶ سازمان برنامه با انعقاد قراردادی با موسسه «مشاوران ایتال کنسولت» دست به مطالعه ، تهیه واجرای طرحهایی درناحیه جنوب شرقی کشور«استانهای سیستان وبلوچستان وقسمتی از کرمان» زد وهدف ازاین مطالعه شناسایی توانهای طبیعی وانسانی واقتصادی وتهیه واجرای طرحهایی بود که سطح زندگی ساکنان ناحیه را تا حدودی امکان ترقی دهد. (۳)
۱ـ صرافی،مظفرـ مبانی برنامه ریزی توسعه منطقهای، سازمان مدیریت وبرنامه ریزی کشورـ
