سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
نگاهی به رویکردهای مدیریت عرضه و تقاضای آب (چالش ها،راهکارها)
مهدی شفقتی۱؛ حسن حقیقی۲ ؛ سید ابوالحسن خاتمی ۳
چکیده :
یکی از چالشهای جدی کشور های در حال توسعه در جهان امروز توجه به حفظ منابع آب و حفاظت و بهره برداری بهینه از آن در کنار پرداختن به زیر ساختهای توسعه در این کشور ها می باشد .
از آنجایی که موضوع آب به عنوان یکی از زیر بنایی ترین ارکان توسعه در همه عرصه ها ، همیشه در ردیف یکی از اولین شاخص های توسعه یافتگی مورد ارزیابی قرار می گیرند، نکته قابل توجه در این راستا توجه به منابع آب موجود و مدیریت در این زمینه می باشد .
برای سنوات متمادی برنامه ریزان منابع آبی توجه خود را به مدیریت منابع آب و عرضه آن معطوف کرده اند و حل مشکلات ومسایل عمده بخش آب از جمله کم آبی رادر این مدیریت جستجو می کردند. به دلیل افزایش مصرف آب متاثر از عوامل متعددی همچون افزایش جمعیت ، افزایش درآمد سرانه ،بالا رفتن سطح بهداشت عمومی ، رشد فعالیت کشاورزی و توسعه اقتصادی – اجتماعی لزوم توجه به مدیریت تقاضا در سطح جهان ، منطقه ای و به ویژه در کشور امری اجتناب ناپذیر است .
مدیریت تقاضا آب WDM (water demand management) و راهکار های آن همراه تلفیق با مدیریت عرضه آب می تواند گامی موثر در جهت تطابق بیشتر تقاضای آب با عرضه آن باشد.
دراین مقاله به مباحث منابع آب ،مدیریت جامع سیستم آب در کشور ، مدیریت تقاضای آب ، موانع و مشکلات موجود و در نهایت را هکارها و پیشنهادات پرداخته خواهد شد.
لغات کلیدی : مدیریت – عرضه و تقاضای آب –مدیریت جامع آب –توسعه
- مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار
- کارشناسی ارشد رشته مدیریت شهری .دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و رییس سامانه ۱۲۲ آبفای شهر تهران
- دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مدیریت شهری .دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و مدیرناحیه نازی آباد .منطقه ۶ آبفای شهر تهران
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
۱-مقدمه :
آب الفبای آبادانی و گنجینه مشترک تمام انسانهاست. خلاء بین توان تامین آب و شدت تقاضای آن وقتی نتواند با راهکارهای مدیریتی مهار گردد ، می تواند زبان مفاهمه را به زبان مخاصمه ، در همه ابعاد محلی ،ملی، منطقه ای و بین المللی تبدیل نماید . این که وقتی بین عرضه و تقاضای آب تعادل بوجود نیاید و امکان به وجود آمدن بحران وجود داشته باشد معلول دو واقعیت انکار ناپذیر است ۱٫ محدودیتهای منابع آبی ۲٫ تاثیر گذاری اقدامات و افزایش فعالیتهای بشر بر روی این منبع غیر قابل جایگزین.
برای سالیان متمادی برنامه ریزان منابع آبی براین عقیده بودند که مشکلات و مسائل عمده بخش آب در سمت عرضه آن می باشند در حالی که مسایل سمت تقاضای آب را ساده می انگاشتند لذا توجه خود را به سمت عرضه آب معطوف کرده بودند و حل مشکلات و مسائل عمده بخش آب از جمله کم آبی را در این سمت جستجو می کردند.
بدلیل افزایش مصرف آب متاثر از عوامل متعددی همچون افزایش جمعیت ، بالا رفتن سطح بهداشت عمومی ، رشد فعالیتهای کشاورزی و توسعه اقتصادی و اجتماعی ، لزوم توجه به سمت تقاضای آب در سطح جهانی ، منطقه ای و بویژه در کشور امری اجتناب ناپذیر است .
در حقیقت مسائل سمت عرضه آب است که بدلیل کار با قوانین طبیعی هیدرولوژیک و اصول مهندسی نسبت به مسائل سمت تقاضا ساده تر می باشد این در حالی است که مسائل سمت تقاضای آب به متغیر های زیادی وابسته است که مرتبط با نیازها و رفتار های انسانی است . این مسائل در زمانها و مکانهای مختلف ، متفاوت می باشد و به راحتی قابل کنترل و محدود کردن نیست .
کشور ما بدلیل نازل بودن ریزشهای جوی و نامناسب بودن پراکنش زمانی و مکانی آن در زمره کشورهای اقلیم خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد و در این شرایط به دلیل رشد جمعیت، گسترش شهر نشینی و توسعه بخش های اقتصادی (کشاورزی و صنعت ) تقاضا برای آب رو ز به روز افزایش می یابد. نظری به گذشته و تاریخ کشور نشان می دهد که برای تعدیل مسائل ناشی از محدودیت منابع آبی ابتکارات و ابداعات متنوعی در زمینه بهره برداری ازاین منابع ،چه سطحی و چه زیر زمینی در ابعاد سازه ای و مدیریتی مورد توجه بوده است که احداث قنوات و سد های مخزنی و انحرافی، اصلاح شبکه های آب در بعد سازه ای و مدیریتی عرضه آبwater supply management) ) مورد توجه بوده است .] ۱ [ و] ۳ [
۲- بررسی وضعیت منابع آب در ایران:
اخیراً فائو اعلام کرده است تشدید گاز های گل خانه ای ، تغییرات جوی را شدت بخشیده که در این میان نگرانی عمده، ناشی از تغییرات جوی کمبود آب است .
نزدیک به ۸۵% از مساحت ایران دارای اقلیم خشک بیابانی ، نیمه خشک و فرا خشک می باشد . میزان بارش در ایران به طور متوسط حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب در سال است که نزدیک به ۲۷۰ میلیارد متر مکعب آن تبخیر و تعرق و
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
۱۳۰ میلیارد متر مکعب آن در سال به عنوان آبهای تجدید پذیر از طریق آبهای سطحی وآبهای زیر زمینی ،بهره برداری می شود.
از این مقدار نزدیک به ۹۲ میلیارد متر مکعب به صورت جریانهای سطحی در کشور جاری شده و سالانه به میزان حدود ۳۸ میلیارد متر مکعب سفره های آب زیر زمینی را تغذیه می نماید . برآورد ها حاکی است که سرانه منابع آب تجدید شونده در ایران حدوداً ۲۵ % متوسط جهانی می باشد .
یک عامل اساسی تاثیر گذار بر مساله موجودیت آب در کشور، تغییر پذیری زیاد فصلی و سالی آن است .بارندگی سالیانه از مقادیر بسیار کم قابل چشم پوشی در نواحی کویری تا بیشتر از ۱۵۰۰ میلی متر در نواحی ساحلی خزر تغییر می کند . موجودیت آب در کشور در طول سال نوسان قابل توجهی دارد و این تغییر پذیری سه مورد مهم را برا ی مدیریت آب یاد آور می شود:
اول اینکه: عدم اطمینان موجودیت آب از نتایج بلا فصل این امر بوده و لذا ارزش گذاری آب برای بهره برداران مشکل خواهد بود.
دوم اینکه: ظرفیت ذخیره پرهزینه ای برای بهره برداری از جریان آب در طول سال مورد نیاز است .
سوم اینکه: مدیریت ریسک برای کمینه کردن اثرات نامطلوب رویداد های هیدرولوژیکی شدید لازم است .]۲[ و]۴[
۳- لزوم مدیریت جامع سیستم آب :
هدف از مدیریت جامع منابع آب ، ایجاد سیستمی است که ضمن ارتباط دادن متقابل مدیریت منابع آب با محیط زیست و توسعه اجتماعی و اقتصادی ، از انعکاس و بازخورد آنها بهره مند گردیده و در نهایت با مشارکت بخشهای مختلف، تصمیم گیری های تخصیص و توسعه منابع آب صورت گیرد . نکته مهمی که در مطالعات جامع مدیریت منابع آب باید مورد توجه قرار گیرد ، شناخت مولفه هاو عدم قطعیت های آنها ، مشخص و روشن نمودن ارتباطات بین مولفه ها و اثرات مستقیم و غیر مستقیم بین مولفه ها می باشد تا با حل یک مشکل و برنامه ریزی یک مولفه قسمت های دیگر سیستم تحت الشعاع قرار نگیرد. اثرات مستقیم معمولاً قابل سنجش و اندازه گیری می باشند. در مدیریت جامع منابع آب ترکیبی از استراتژی ها و سیاست های مختلف چون ذخیره آب ، تغذیه آب خوان ، انتقال آب صرفه جویی در مصرف آب ، مدیریت فشار و نشت در شبکه های توزیع ، افزایش میزان تامین آب با در نظر گرفتن عدم قطعیت های هید رولوژیکی ، هید رولیکی و سازه ای مورد نظر قرار می گیرند . همچینین مطلوبیت تاثیر پذیران مختلف در جهت رسیدن به سطح پایداری از تامین و تقاضا مورد نظر قرار می گیرد. ]۴[و]۵[
۴- ضرورت ایجاد نظام جامع مدیریت منابع آب د رسطح ملی :
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
مدیریت تولید ، تامین ، استحصال ، توزیع و برنامه ریزی و نظارت بر مصارف، هر کدام ابعاد گوناگونی دارد که به بخشها و وزارتخانه های مختلف مربوط می شود . لذا برنامه ریزی اساسی و استراتژیک در حدی است که ملاحظات مدیریت عامل کشور در آن مطرح است . این ملاحظات یک مدیریت ملی بر آب را در سطح بالا اجتناب ناپذیر می نماید.
با توجه به اهداف استراتژیک مدیریت جامع و شرایط خاص ایران و شواهد موجود ، مدیریت جامع منابع آب بایستی در سطح ملی و به صورت جامع نگریسته شود و به جای دیدگاه بخشی ، دیدگاه جامع لحاظ گردد .
از طرف دیگر در بخش اجرا و تصدی، مصارف و توزیع ، امکان وارد شدن مدیریت جامع منابع آب ، به ارائه خدمات وسیع،وجود ندارد بلکه امکان واگذاری به دستگاه اجرایی مربوطه یا خود مردم یا شهرداری ها وجود دارد که این موضوع ناقض مدیریت جامع منابع آب نمی باشد . در بخش ساخت تاسیسات و طراحی آن ها نیز مشاورین ، پیمانکاران ، شرکت ها و سازمان هایی در کشور وجود دارند که عمدتاً در بخش خصوصی و پیرو سیاست های دولت هستند و می توانند بخشی از وظایف محوله را دنبال کنند .
با توجه به مطالب فوق ، نظام جامع مدیریت منابع آب باید در دو سطح اعمال گردد :
الف) سطح یک : مدیریت در این سطح به صورت فرا بخشی است و وظیفه سیاست گذاری و برنامه ریزی های کلان را به عهده دارد و این کار ، توسط شورایی به نام شورای عالی منابع آب ، زیر نظربالاترین مقام اجرایی انجام پذیر است .دبیر خانه شورا می بایستی در بخشی قرار گیرد که بیشترین تاثیر گذاری را در حفظ منابع آب دارد.
ب) سطح دو: سطح دو به صورت بخشی است و وظیفه تعیین نیاز ها و برنامه های بخش را به عهده دارد. بدیهی است نیاز ها و برنامه ها برای هماهنگی و تخصیص سهمیه ها ، جهت تطبیق و تائید به شورای عالی مذکور در سطح یک ارائه می گردد. ]۴[و]۵[
بسیاری از صاحبنظران وظیفه عمده مدیریت منابع آب را برقراری تعادل و توازن بین عرضه و تقاضا می دانند. این وظیفه ، نشانه آشکاری از تنظیم رابطه آب و توسعه و کنترل و تمشیت امور مربوط به آن را ندارد . این نشانه هنگامی آشکار می شود که کم و کیف تقاضا ها و رده بندی و تعیین الویت و نحوه پاسخگویی به گروه های مصرف کننده آب مشخص می شود. این تشخیص با بررسی تلاش های مدیریت منابع آب برای به حد اکثر رسانیدن پیامدهای مثبت و به حد اقل رسانیدن پیامد های منفی اقدامات ، نسبت به هدف های توسعه پایدار حاصل می شود . به عبارتی دیگر، کار آمدی مدیریت منابع آب از دید گاه توسعه پایدار هنگامی آشکار می شود که تنظیم ارتباطات متقابل بین آب و توسعه شکل کار آمدی پیدا کند.
از این نظر تعریفی که پروفسور «کاکس»برای مدیریت آب ارائه داده است ، مفهوم مورد نظر را به نحو بهتری بیان می کند :
«مدیریت آب در یک جامعه شامل کلیه تصمیماتی است که به خط مرز جامعه و منابع آب ارتباط دارد. به جز در دوران آغازین توسعه اقتصادی – اجتماعی ، این تصمیمات شامل تلاشهایی است که به اصلاح رابطه میان انسان وآب منجر می شود . منظور از اصلاح ، بهبود مشخصه های مثبت آب و حذف یا کنترل جنبه های منفی آن است ». با
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
پذیرش این نگرش ، سیاست گذاری و برنامه ریزی مدیریت منابع آب باید با توجه به شناخت از ارتباطات متقابل آب و توسعه ، امکانات و ابزار های مدیریتی ، امکانات فنی ومالی و محدودیت های نظام اجتماعی و سیاسی هر جامعه شکل گرفته و تعریف شود . بهترین شرایط هنگامی فراهم می شود که برنامه ریزی منابع آب با برنامه ریزی کلان فرابخشی به وحدت و هماهنگی برسد و مدیریت منابع آب به صورت بخش لاینفک مدیریت توسعه جامعه ، عمل نماید . فایده اعمال این نگرش آن است که هم مشکلات « قدیمی» مدیریت آب و توسعه و هم مشکلات «جدید» می تواند در این چارچوب مورد بررسی و حل و فصل قرار گیرد .منظور از مشکلات قدیمی استفاده کارا از آب به عنوان منبع اصلی یا ثروت ملی در خدمت توسعه و رشد اقتصادی است، یعنی همان بحث توسعه نیافتگی و ناتوانی در استفاده صحیح از امکانات و ظرفیت ها و منظور از مشکلات جدید ، همان مدیریت حفاظت و بهر ه برداری از منابع آ ب در چارچوب اهداف « توسعه پایدار» است .
برای کاهش و رفع نارسایی ها و موانع ، در زمینه مدیریت آب و توسعه ابتدا با ید موجبات تبیین و سنجش روابط آب و توسعه هر چه بیشتر فراهم شود و همراه آن و به تدریج ارتباط میان مدیریت ملی آب و فرایند توسعه ، براساس شرایط و ویژگی های هر جامعه مورد بررسی و چاره جویی قرار گیرد . آنگاه با بررسی و پیش بینی پیامدها ی مثبت بهره برداری و کنترل منابع آب و کاهش و یا ممانعت از پیامد های منفی هر اقدام ، می توان راحل های مختلفی را مورد بررسی و مقایسه قرار داد . در این صورت ، از یک طرف ، زمینه های هماهنگی و ارتباط میان برنامه های مدیریت منابع آب و برنامه های توسعه ملی فراهم می شود و از طرف دیگر ، مدیریت ملی می تواند دراتخاذ تصمیم گیری های کلان ملاحظات و پیامد های این تصمیمات بر بخش آب را مورد توجه قرار دهد .
مهم ترین چالشهای اصلی مدیریت آب که نسبت به آن باید چاره اندیشی شود عبارتند از :
- مدیریت رقابتها و حل و فصل تعارضات
- کنترل آلودگی منابع آب
- مقابله با بحرانهای طبیعی و اجتماعی
- مدیریت آبهای مرزی و مشترک
- مشکلات تامین منابع مالی
- الزام به افزایش بهره وری اب کشاورزی.]۲[و]۳[
۵- عوامل عمده تهدید کننده منابع آبی :
سه عامل عمده افزایش جمعیت و شهر نشینی ، توسعه صنعت و کشاورزی و ضعف مدیریت منابع آب ، نه تنها به نیاز مصرف آب به ویژه آبهای شیرین افزوده ، بلکه زمینه های نقصان کیفیت و آلودگی شدید منابع آبی جهان را هموار کرده است . شهر نشینی سریع و گسترش فعالیتهای صنعتی و کشاورزی از طریق دفع پساب های کشاورزی ، صنعتی و فاضلاب های خانگی در مناطق فاقد سیستم های جمع آوری و تصفیه فاضلاب ، از دلایل اصلی آلودگی آبهای جهانی محسوب می شوند. از سوی دیگر برداشت بیش از حد از سفره های آب شیرین ساحلی به واسطه سوء
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
مدیریت، باعث نفوذ آب شور به این سفره ها و ناپایداری منابع آب در این نواحی شده است . در این بخش خلاصه ی تعدادی از مولفه های اصلی اثر گذار بر محیط زیست و منابع آبی ، مورد بررسی قرار می گیرد .
الف- افزایش جمعیت و توسعه شهر نشینی :
رشد سریع جمعیت در چند سال اخیر بستر های لازم برای توسعه شهر نشینی و تمرکز جمعیت در بخش های خاصی از کشور را فراهم نموده است . این تمرکز جمعیت در نواحی شهری در حالی صورت می گیرد که بسیاری از شهر ها فاقد زیر بنا های لازم برای پاسخگویی به نیاز های جمعیت می باشند . این پدیده تبعات مخرب زیادی بر محیط زیست شهر ها به ویژه کلان شهر هایی نظیر تهران بر جای گذارده است . این آثار در ابعاد گوناگونی چون کیفیت آب و هوا، محل سکونت ، آلودگی صوتی ، مصرف انرژی، ترافیک و ناهنجاری های اجتماعی بروز نموده وبحرانهای زیست محیطی مختلفی راه به همراه داشته است .
رشد سریع شهرنشینی در ایران ، مانع اتخاذ تدابیر لازم برای حفا ظت از محیط زیست شهری به طور عام و منابع آبی کشور به طور خاص شده است .ضعف این اقدامات به ویژه در زمینه آلودگی منابع آبی سطحی و زیرزمینی کاملاً مشهود بوده و ابعاد این مخاطرات هرروز گسترده تر می گردد.
ب- توسعه کشاورزی و صنعت:
رشد سریع جمعیت در چند سال اخیر منجر به افزایش و توسعه قابل ملاحظه شرکت های صنعتی شده است . متاسفانه در خلال این رشد سریع، ملاحظات زیست محیطی کمترمورد توجه قرار گرفته ورشد صنعتی بیشتر متاثر از مولفه های اجتماعی اقتصادی وگاه سیاسی بوده است. تبعات رشد صنعتی به ویژه فاضلاب های صنعتی ، بسیاری از منابع زیست محیطی از جمله منابع آبی جهان را در معرض انواع آلودگی قرار داده است . تخلیه پساب های صنعتی به رود خانه ها چه به صورت مستقیم و چه از طریق آب ها ی هرز سطحی موجب آلودگی شدید آنها می شود . از سوی دیگر بخش های کشاورزی که عمده ترین مصرف کننده آب در جهان محسوب می شوند به واسطه استفاده نا کار آمد از آب پتانسیل بالایی برای آلوده ساختن منابع آب سطحی و زیر زمینی از طریق انتقال کود و سم های مورد استفاده در منابع کشاورزی را دارند .
در تحلیل ارائه شده از سازمان ملل متحد یکی از راههای برون رفت کشور ها از بحران آب ، مدیریت منابع آب از بخش های صنعتی و کشاورزی به سوی شرب است.
ج- ضعف در مدیریت منابع آب :
در دهه ی اخیر روند تخریب کیفیت منابع به شکل نگران کننده ای افزایش یافته و برداشت بی رویه و بدو ن برنامه ریزی آب مخاطرات زیادی از لحاظ سلامت و بهداشت پایدار ، ایجاد نموده است . به شکلی که سطح آب زیر زمینی در بسیاری از مناطق دنیا به طورمستمر در حال کاهش است .
به دلیل متناسب نبودن توزیع زمانی و مکانی منابع آب با نیاز ها ،حجم عظیمی از منابع مالی و نیروی انسانی ملل دنیا برای ایجاد و نگهداری از تاسیسات آب ، مصرف شده است و از دیگر سو این افزایش رفاه،آثار و تبعات منفی بسیاری نیز به ارمغان آورده است .
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
۶- چالش های موجود دررابطه با منابع آب کشور :
کشور ما علاوه بر کمبود شدید منابع آب، بامشکلات عدیده ای از جمله مدیریت صحیح و پایدار منابع آب مواجه است . استفاده بیش از ۹۰ درصد از منابع آب تجدید شونده در بخش کشاورزی با راندمان بسیار پایین ، افت شدید در آبخوان های زیر زمینی به دلیل استفاده بی رویه از منابع آب موجود و خطرات ناشی از این پدیده ،آلودگی منابع آب به دلیل عدم توسعه مناسب سامانه های دفع فاضلاب در مناطق شهری و صنعتی ، به مخاطره افتادن اکو سیستم های آبی برای مصارف مختلف با نرخ های آ ب بها و تحمیل یارانه های بزرگ از این طریق به دولت ها ، افزایش شدید هزینه نهایی طرح های تامین و توسعه منابع آب جدید، بروز حوادث غیر مترقبه ناشی از آب نظیر خشکسالی و وقوع سیلاب های شدید که سالا نه خسا رات جانی و مالی عمده ای را به همراه دارد، عدم مطالعات سیستماتیکی در کشور به لحاظ ارزیابی تغییرات اقلیم در مدیریت منابع آب ، آماده نبودن زیر بنا های لازم برای حاکم شدن شرایط اقتصادی در بخش آب و همچنین ساخت و بهره برداری از سد ها در ایران به دلیل عدم تامین مالی به موقع با کندی همراه است.
از دیگر چالش ها و مشکلات موجود و پیش روی کشور می توان به موارد ذیل اشاره نمود :
- کاهش سرانه آب قابل استحصال و از دست دادن کیفیت آب .
- استفاده ناکارآمد و راندمان پایین مصرف در بخش های کشاورزی ، شهری و صنعتی
- شوری و زهدار شدن اراضی
- وضعیت نامطلوب تعمیرات و نگهداری
- نبود هماهنگی بین سازمانهای ذیر ربط
- توزیع غیر یکنواخت و ناهمگن آب در طول مکان و زمان
- وجود بیشترین تقاضای آب در زمان وقوع کمترین بارندگی
- عدم توازن بین عرضه و تقاضای آب
- تنزل کیفیت آب سفره های زیر زمینی بدلیل برداشت بیش از حد مجاز
- استفاده ناکار آمد از آب
- اتلاف زیاد آب در بخش کشاورزی
- مکانیزم قیمت گذاری ناکار آمد
- بالا بودن هزینه های استحصال آب .] ۱[و]۳[و]۴[
۷- مدیریت تقاضای آب :
مدیریت تقاضای آب ( WDM) برنامه ریزی ، هدایت و مجموعه ابزاری است که افراد ، رفتار و فعالیت های آنها دردسترسی ، استفاده و مصرف آب بصورتی که هزینه های فزاینده در تامین آب و ایجاد زیر ساختهای آن در افق کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت بوجود نیاید را مطرح می نماید.
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
جامع ترین تعریفی که از مدیریت تقاضای آب ( WDM) ارائه می گردد به شرح زیر است :
مدیریت تقاضای آب یک بحث تکنیکی ، اقتصادی ، مدیریتی و مالی می باشد بصورتی که :
- بهره وری استفاده از آب را به منظور رسیدن به یک هدف مشخص بهبود بخشد.
- ماهیت یا طبیعت هدف را بصورتی تعدیل نماید که با مقدار کم یا کیفیت کم، قابل دسترس باشد.
- صرفه جویی در آب را از طریق بهبود بهره وری مصرف افزایش دهد .
- از کیفیت آب محا فظت به عمل آورد.
- استفاده از منابع غیر متعارف را فراهم آورد (آبهای شور ،آبهای استفاده شده ).
- کا هش در کمیت و کیفیت آب از منابع تا مصرف ودر اختیار داشتن آب را از بین ببرد .
- تهیه آب در مواقع خشکسا لی که عرضه آب کم است ممکن وادامه دارد باشد .
- تخصیص مجدد آب با کیفیت های متفاوت بین بخشهای مختلف را در نظر بگیرد .
مدیریت تقا ضا می تواند بدین صورت خلا صه گردد که مجموعه روشها و ابزار های صرفه جویی در کمیت آب ویا حداقل در کفیت آب می باشد. مدیریت تقاضا باید هم صرفه جویی مالی وهم صرف جویی در مصرف آب را با حداقل زیان اجتماعی وزیست محیطی در برداشته باشد .]۳[و]۶[
۸- اهداف مدیریت تقاضا :
اهداف عمده ای که مد یریت تقاضای آب به دنبال آن است را می توان بصورت ذیل نام برد:
۱-۸ .تخصیص بهینه آب در بین مصرف کنندگان :
مدیریت تقاضا با بکار گیری قیمت گذاری و انواع اقدامات صرفه جویی و محدود کردن مصرف آب ، می تواند بر روی تخصیص آب تاثیر گذارد ، مصرف آب در بخش هایی که افزایش تخصیص نیاز است زیاد نماید و مصرف را در سایر بخش ها کاهش دهد .
۲-۸ . افزایش درآمد های بخش آب:
مدیریت تقاضا ، از طریق تحلیل دقیق مصرف آب، اتخاذ سیستم تعرفه بندی مناسب و کنترل هزینه ها ، میزان درآمد خالص از بخش تامین آب را افزایش می دهد یا میزان تلفات خالص را کاهش می دهد.
۳-۸٫ افزایش مصرف در مناطق رو به رشد :
مدیریت تقاضا با اتخاذ سیاستهای قیمت گذاری در پی آن است که آب با بهای معقول در مناطقی که از طرف دولت برای رشد اقتصادی مشخص می شود در دسترس قرار گیرد .
۴-۸٫ تعویق عملیات احداث واحد ها ی جدید:
با پایین آوردن مصارف جاری و پیش بینی نشده به وسیله مدیریت تقاضا ، احداث تجهیزات جدید تامین آب می تواند به تعویق افتد .
۵-۸٫ مدیریت خشکسالی :
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف) تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
با توجه به اینکه مدیریت تقاضا ، باعث پایین آمدن سطوح مصرف آب می شود ، بنابر این می تواند آسیب پذیری یک نظام تامین آب را نسبت به خشکسالی پایین بیاورد و یا نسبت به برنامه ریزی مدیریت خشکسالی اقدام نماید.
۶-۸٫ کاهش تلفات و مصارف غیر ضروری :
برخی از اقدامات مدیریت تقاضا از قبیل :اندازه گیری مصارف ، نشت یابی ، قیمت گذاری و باز رسی شیر ها ، منحصراً برای به حداقل رساندن تلفات آب یا مصار ف غیر ضروری آن انجام می گیرید .
۷-۸ :کنترل کیفیت آب :
مدیریت تقاضا مصرف را کاهش می دهد و کاهش مصرف نتایج ذیل را به دنبال دارد:
- کمتر شدن میزان پساب و در نتیجه کاهش میزان آلودگی آبها .
- کمتر شدن برداشت از منابع آبها ی زیر زمینی و عدم اختلاط آب های شور و شیرین.
- عدم نیاز به تامین آب های بیشتر و با کیفیت پایین ( به دلیل محدودیت ).
۸-۸٫ حفاظت از منابع آب :
با مدیریت تقاضا و کاهش مصرف ، منابع آب برا ی مدت بیشتری مورد استفاده قرار خواهند گرفت .
۹-۸ :توسعه پایدار :
توسعه نباید منابعی را که به آن متکی است نابود سازد ، که این موضوع نیز مورد توجه مدیریت تقاضا می باشد.]۳[و]۶[
۹- جمع بندی و نتیجه گیری :
از آنجایی که کشور ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک بوده و بارش باران نیز از متوسط جهانی پایین تر است ، لذا چگونگی مصرف آب در حد بهینه آن دارای اهمیت به سزایی است. ابزارها ی مدیریت صرفه جویی در مصرف که تحت عنوان مدیریت تقاضا مطرح می گردد ، قادرند مشکل کم آبی را تا حد قابل ملاحظه ای مرتفع سازند.
در علم اقتصاد ، هر منبعی که دارای کم یابی بیشتری باشد، باید از مکانیسم قیمت گذاری دقیق تری برخوردار باشد . قیمت یک منبع کم یاب باید منعکس کننده درجه کم یابی واقعی منبع باشد. لذا شیوه قیمت گذاری صحیح یک منبع طبیعی نه تنها می تواند ارزش واقعی آن را نشان دهد بلکه ابزاری جهت مصرف بهینه خواهد بود. همانطور که در متن مقاله اشاره شد، مکانیسم قیمت گذاری آب یکی از ابزار های اصلی مدیریت تقاضا محسوب می گردد ، هر چند که ابزار های دیگری نیز وجود دارند. مدیریت تقاضا ی آب ضمن ایجاد صرفه جویی متاثر از بهبود بهره وری استفاده از آب ، قادر است که از کیفیت آب نیز حفاظت نماید و استفاده از آبهای غیر متعارف ( آب های شور ) راا فزایش داده و هزینه های استحصال ، تصفیه و انتقال آن را نیز مهیا نموده و درآمدبیشتری را نیزبرای این بخش فراهم آورد .
سومین همایش ملی آب و فاضلاب (با رویکرد اصلاح الگوی مصرف)
تهران، اسفندماه ۱۳۸۸
در سالهای گذشته متاسفانه تاکید بیشتر مسئولین و متولیان امور آب بر مدیریت عرضه بوده و از مدیریت تقاضای آب تا حد قابل ملاحظه ای غفلت به عمل آمده است . در بیشتر قوانین و ضوابط ناظر بر مساله آب در
کشور ، حمایت از منابع آبی به عنوان یک هدف بطور آشکار مطرح نگردیده است . به خصوص در بخش کشاورزی به دلیل حمایت از محصولات استراتژیک و پشتیبانی از این بخش باعث گردیده که توجه چندانی به مدیریت تقاضا و نقش عوامل اقتصادی آن از قبیل به کار گیری مکانیزم قیمت به عنوان ابزار صرفه جویی و تامین هزینه تولید به عمل نیامده و توجه به این موضوع ضروری به نظر می رسد. بدیهی است که منافع بلند مدت کشا ورزان هم درحفظ وصیانت از ذخایر ومنابع آبی محدود کشور نهفته است
بررسی تجارب کشورها در زمینه اعما ل مدیریت تقاضا می تواند در برنامه ریزی وتصمیم گیری ها موثر باشد
نه تنها کشورهایی که با محدودیت ذخایر آبی مواجه بوده ودر اقلیم های خشک به سر می برند بلکه کشورهای پرآب نیز ازمسا له مدیریت تقاضای آب غافل نبوده اند . ] ۱ [ ] ۳ [و ]۶ [
منابع:
- اردکانیان، ر ، ۱۳۸۳ٌ ٌ معیار های ارزیابی پروژه های منابع آب از دید توسعه پایدار در ایرانٌ اولین کنفرانس مدیریت منابع آب ایران
- برقی ،ح ۱۳۸۸ ، برنامه ریزی و مدیریت بهینه منابع آب و نقش آن در کاهش اثرات خشکسالی ، دومین همایش ملی اثرات خشکسالی و راهکار های مدیریت آن
- تجریش ، م ،۱۳۸۴ ،مدیریت تقاضا منابع در کشور ، همایش روش های پیشگیری از اتلاف منابع ملی
- شفقتی، م ، ۱۳۸۸ ، مدیریت یکپارچه منابع آب ، چالش ها و راهکار ها ، دهمین سمینار سراسری آبیاری و کاهش تبخیر
- شفقتی ، م ، ۱۳۸۷ ، بررسی نظام جامع و ساختار مدیریتی چرخه آب در کشور ، معاونت آب خیز داری سازمان جنگل ها ، مراتع و آبخیز داری کشور
- شرزه ای،غ،۱۳۸۲ ، بررسی تجربیات جهانی مدیریت تقاضای آب ، شرکت مدیریت منابع آب ایران
