مقایسه‌ی تطبیقی شاخص‌های ایران، کره جنوبی، مالزی و ترکیه (در ۲۵ سال اخیر)

مقایسه‌ی تطبیقی شاخص‌های تحقیق و توسعه در کشورهای:

ایران، کره جنوبی، مالزی و ترکیه (در ۲۵ سال اخیر)

دکتر محمد رضا ذبیحی[*] – محمد ابراهیم زواری^**

چکیده

در این تحقیق، شاخص‌های توسعه (مرتبط با پژوهش) از نظر بانک جهانی در ایران، با کشورهای ترکیه، کره، و مالزی که از لحاظ فرهنگی تشابهاتی با هم دارند، و روند مدنیزاسیون و توسعه‌ی صنعتی در آن‌ها تقریباً هم‌زمان و از دهه‌ی ۱۹۶۰ شروع شده، مورد مقایسه قرارگرفت. پس از بررسی داده‌ها که عمدتاً از سایت‌های بانک جهانی و WebOfKnowledge استخراج شد، مشاهد شد که وضعیت کره در بیش‌تر موارد نسبت چهار کشور دیگر برتری قابل ملاحظه‌ای دارد. وضعیت ایران در بعضی از شاخص‌ها از جمله «تعداد مقالات نمایه شده در ISI» رو به بهبود بوده، و در بعضی دیگر با افت و خیز همراه است. نکته مهم دیگر توسعه بخش خدمات در کشورهای دیگر است که در ایران به این مهم کم توجهی شده است.

در نهایت، افزایش سهم تحقیقات از تولید ناخالص داخلی و در مراحل بعد افزایش تعداد محقق و واحدهای تحقیق و توسعه، به عنوان راهکاری برای بهبود وضعیت شاخص‌های مورد بررسی، پیشنهاد شد.

کلید واژه :پژوهش، شاخص‌های تحقیق و توسعه، مقایسه تطبیقی، ایران، کره، مالزی، ترکیه

۱٫ مقدمه

از آن‌جا که اصطلاحات توسعه‌یافته، درحال توسعه و توسعه‌نیافته را می‌توان دو انتها و میانه‌ی یک پیوستار تلقی کرد که فقط کشورهای معدودی جایگاه خود را در سمت توسعه‌یافتگی می‌دانند و سایر کشورها به زعم خود سعی می‌کنند خود را از میانه‌های این پیوستار به سمت توسعه‌یافتگی برسانند. اما از آن‌جا که برای توسعه‌یافتگی انتهایی نمی‌توان متصور بود، کشورهای درحال توسعه سعی می‌کنند کشورهای توسعه یافته‌تر را الگوی خود قرار داده و خود را به آن‌ها نزدیک کنند. اما اندازه‌گیری این‌که چقدر به اهداف خود دست یافته‌اند نیازمند ابزارهایی است که محققان و سازمان‌های تحقیقاتی متعددی مانند بانک جهانی سعی در ارائه‌ی شاخص‌هایی برای این منظور کرده و اطلاعات کشورهای مختلف را همه ساله در سایت‌ها و انتشارات خود منتشر می‌کنند.

در این تحقیق شاخص‌های توسعه (مرتبط با پژوهش) از نظر بانک جهانی در ایران را با کشورهای ترکیه، کره جنوبی، و مالزی که از نظر مسایل فرهنگی و شروع برنامه‌های مدرنیزاسیون و توسعه‌ی صنعتی، تشابهاتی با هم دارند، مورد مقایسه قرار می‌گیرند.

تاسال ۱۳۴۰ کل تعداد مراکز تحقیقاتی موجود در کشور از تعداد انگشتان یک دست فراتر نمی‌رفت که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به موسسه‌ی تحقیقاتی پاستور اشاره کرد که در سال ۱۲۹۹ تأسیس شده بود. اما در دهه‌ی ۴۰ مراکز تحقیقاتی متعددی تأسیس شدند که با افزایش درآمدهای دولت در سال‌های ۵۳ و ۵۴ بودجه و امکانات قابل توجهی به تحقیقات اختصاص یافت که تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ۱۳۶۸، ۳ تا ۱۸). می‌توان گفت که تا قبل از انقلاب، تحقیقات، جایگاه روشنی در کشور نداشته و یا بسیار کم‌رنگ بوده است.

در سال ۱۳۶۸ پس از پایان جنگ تحمیلی، برنامه تحقیقات در ایران تدوین شد (فهیم یحیایی، ۱۳۷۲، ۱۵۷)، در سال ۱۳۷۵ فصل تحقیقات در قانون بودجه کل کشور در ذیل امور اجتماعی با ده برنامه ایجاد گردید (شورای پژوهش‌های علمی کشور، ۱۳۷۷، ۲ و ۱۰۵) و در حال حاضر بودجه‌ی تحقیقات در قالب چندین برنامه به فعالیت‌های پژوهشی اختصاص می‌یابد.

۲٫ پیشینه توسعه در کشورهای مورد بررسی

ترکیه و ایران در اواخر دهه ۱۹۷۰ از بزرگترین کشورهای خاور میانه بوده‌اند، تجربه‌ی تاریخی این دو کشور تا دهه ۱۹۵۰ بسیار شبیه به هم و یکسان بوده است. هیچ یک از آن‌ها در قرن نوزدهم استعمار نشده و به عنوان بازماندگان دو امپراطوری بزرگ منطقه، هر دوی آن‌ها تاریخی بسیار طولانی از ملیت و هویت ملی داشته‌اند. ساختار اقتصادی بدون نفت ایران و ترکیه تا سال ۱۹۷۰ مشابه یکدیگر بوده است، از ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ سهم کشاورزی در هر دو کشور از حدود بیش از یک سوم مجموع تولید ناخالص داخلی به کمی بیش از یک چهارم آن کاهش یافت، در حالی که سهم صنعت و خدمات افزایش یافت (شامبیاتی، ۱۳۸۷، ۶).

اقتصاد مالزی در دهه ۱۹۶۰ متکی به صادرات لاستیک و قلع بوده است. اما با اتخاذ خط مشی‌های مناسب سیاسی و اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی این کشور توانسته است در میان کشورهای درحال توسعه به موقعیت مناسبی دست یابد، به طوری که اغلب از اقتصاد این کشور به نام کشوری دارای اقتصاد تازه صنعتی شده یاد می‌کنند و در کارنامه‌ی توسعه‌ی اقتصادی این کشور، این دیدگاه وجود دارد که تا سال ۲۰۲۰ به یک کشور توسعه یافته تبدیل شده باشد (احمدی و حسینی‌پارسا، ۱۳۸۸، ۵۳).

با وجود شباهت‌هایی که ایران دوره‌ی پهلوی و کره جنوبی با هم داشتند، پیامدهای برنامه ریزی اقتصادی در دو کشور یکسان نبود. هر دو کشور از دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی روند مدرنیزاسیون و توسعه‌ی صنعتی را شروع کردند؛ هر دو، رژیم اقتدارگرا داشتند؛ در جبهه‌های ائتلاف علیه کمونیسم عضو بودند و مورد حمایت آمریکا قرار داشتند. با این همه کره جنوبی با موفقیت در برنامه‌ریزی اقتصادی، در ردیف کشورهای صنعتی جای گرفت، ولی سیاست‌های غلط پهلوی دوم باعث شد ایران هم‌چنان کشوری وابسته به درآمدهای نفتی باشد (امجد، ۱۳۸۳).

اقتصاد این چهار کشور در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ تقریباً متکی به تولید محصولات کشاورزی و معدنی و صادرات آن بوده است. اما چگونگی برنامه‌ریزی و استفاده از طرح‌های توسعه در حال حاضر میان این کشورهای فاصله‌ی زیادی را به وجود آورده است که بررسی آن‌ها بسیار مفید و لازم به نظر می‌رسد.

۳٫ شاخص‌های مهم تحقیق و توسعه

بانک جهانی (WB[2]) شاخص‌های مربوط به توسعه را در سه گروه (۱) سیاست‌های اقتصادی، (۲) علم و فناوری، و (۳) آموزش، تقسیم بندی کرده است (WB, 2010).

از میان شاخص‌های توسعه که بانک جهانی آمار آن را ارائه می‌دهد، شاخص‌هایی که به طور مستقیم به «تحقیق و توسعه» مرتبط می‌شوند، انتخاب و در بین کشورهای منتخب، مورد بررسی قرار می‌گیرند. این شاخص‌ها عبارتند از: (۱) تولید ناخالص داخلی، (۲) تولید ناخالص داخلی سرانه، (۳) رشد سالانه تولید ناخالص داخلی، (۴) ارزش افزوده بخش‌های صنعت، (۵) کشاورزی، (۶) و خدمات، (۷) تعداد مقالات علمی و فنی، (۸) سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی، (۹) تعداد محقق در میلیون نفر جمعیت، (۱۰)درآمد حاصل از صادرات محصولات تکنولوژی پیشرفته، و (۱۱) هزینه‌های عمومی آموزش.

۳-۱٫ تولید ناخالص داخلی

تولید ناخالص داخلی یا GDP[3] یکی از مقیاس‌های اندازه‌ی اقتصاد است. تولید ناخالص داخلی ارزش کل کالاها و خدمات نهایی تولید شده در کشور در یک بازه‌ی زمانی معین است که با واحد پول جاری آن کشور اندازه‌گیری می‌شود. در این تعریف منظور از کالاها و خدمات نهایی، کالا و خدماتی است که در انتهای زنجیره‌ی تولید قرار گرفته‌اند و خود آن‌ها برای تولید و خدمات دیگر خریداری نمی‌شوند (نیلی، ۱۳۸۷).

بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی را در قسمت شاخص‌های مرتبط با سیاست‌های اقتصادی مورد بررسی قرار می‌دهد.

همان‌گونه که در جدول و نمودار شماره ۱ ملاحظه می‌شود در سال‌های دور (۱۹۸۴)، ایران از لحاظ تولید ناخالص داخلی رقم بسیار بالاتری نسبت به سه کشور دیگر را به خود اختصاص می‌دهد، تا این که در سال ۱۹۸۷ کشور کره با ۰۱/۱۴۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی از ایران با ۸۵/۱۲۷ میلیارد دلار پیشی می‌گیرد، در سال ۱۹۹۰ این وضعیت تکرار شده و این بار ترکیه با ۶۰/۱۵۰ میلیارد دلار از ایران با ۰۴/۱۱۶ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی پیش می‌افتد.

حتی در سال ۱۹۹۳ کشور بسیار کوچک مالزی حدود ۶ میلیارد دلار بیش‌تر از ایران تولید ناخالص داخلی داشته است و این روند تا سال ۱۹۹۵ ادامه داشته که در آن سال ایران مجدداً از نظر تولید ناخالص داخلی بالاتر از مالزی قرار می‌گیرد.

جدول ۱٫ تولید ناخالص داخلی کشورهای منتخب به قیمت جاری (میلیارد دلار) ^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰) (WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۷ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۵ سال استفاده شده است.

^*** آمار سال‌های ۱۹۹۱، ۱۹۹۲ و ۲۰۰۸ برای ایران از محاسبه میانگین رشد چهار سال قبل از آن به دست آمده‌اند.

شکل ۱٫ روند تولید ناخالص داخلی کشورهای منتخب به قیمت جاری (میلیارد دلار)

۳-۲٫ تولید ناخالص داخلی سرانه [۴]

تولید ناخالص داخلی سرانه، از تقسیم تولید ناخالص داخلی بر جمعیت وسط سال به دست می‌آید(WB, 2010)، همان‌گونه که از اطلاعات جدول و نمودار شکل شماره ۲ بر می‌آید در سال‌های قبل از ۱۹۸۶ وضعیت تولید ناخالص داخلی سرانه در ایران رو به رشد بوده و از بقیه کشورهای مورد بررسی بسیار بهتر است ولی از سال ۱۹۸۷ به یکباره رو به سقوط گذاشته به طوری که در همان سال کشور کره با روند رو به رشد خود از ایران پیش می‌افتد و در سال ۱۹۸۹ مالزی و در سال ۱۹۹۰ که روند رشد بسیار کندی هم دارند به تدریج از ایران پیشی می‌گیرند. اختلاف تولید ناخالص داخلی سرانه در سال ۱۹۸۴ و ۲۰۰۸ در ایران حدود ۱۴۱۰ دلار بوده در حالی که این رقم برای مالزی حدود ۵۹۴۳ دلار، ترکیه حدود ۸۷۲۷ دلار، و برای کره رقم باور نکردنی ۱۶۸۰۸ دلار (یعنی حدود ۱۲ برابر ایران) است، که شکل شماره ۲ فاصله‌ی بین این کشورها با ایران را به خوبی نمایش می‌دهد.

جدول ۲٫ تولید ناخالص داخلی سرانه در کشورهای منتخب به قیمت جاری (دلار) ^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰)(WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۷ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۵ سال استفاده شده است.

^*** آمار سال‌های ۱۹۹۱، ۱۹۹۲ و ۲۰۰۸ برای ایران از محاسبه میانگین رشد چهار سال قبل از آن به دست آمده‌اند.

شکل ۲٫ روند تولید ناخالص داخلی سرانه در کشورهای منتخب به قیمت جاری (دلار)

۳-۳٫ روند رشد سالانه‌ی تولید ناخالص داخلی

درصد نرخ رشد سالانه‌ی تولید ناخالص داخلی سرانه به قیمت بازار براساس ارز ثابت محلی محاسبه می‌شود (WB, 2010). در جداول و شکل‌های ۱ و ۲ مشاهده شد که در سال ۱۹۸۴ وضعیت ایران در تولید ناخالص داخلی و سرانه‌ی آن بهتر از سه کشور دیگر بود، اما به تدریج کشورهای کره و ترکیه در تولید ناخالص داخلی و هر سه کشور در سرانه‌ی آن از ایران پیش افتادند، اطلاعات جدول ۳ و نمودار شکل ۳ می‌تواند دلایل این امر را توصیف کند. در سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۸ که درصد رشد تولید ناخالص داخلی در ایران منفی است و در سال ۱۹۸۶ به کم‌تر از ۹- درصد می‌رسد، در همین سال‌ها کره و ترکیه رشد سالانه‌ی حدود ۱۰ درصد و بالاتر از آن داشته‌اند و در بقیه‌ی سال‌ها به جز سال‌های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۱، رشد سالانه تولید ناخالص داخلی خود را بالاتر از ایران و در مورد کره همواره بالای صفر نگه داشته‌اند، اما آن‌چه جای امیدواری است این است که در سال ۲۰۰۷ به بعد این رشد برای ایران بیش‌تر از سه کشور دیگر است.

جدول ۳٫ رشد سالانه تولید ناخالص داخلی در کشورهای منتخب (درصد) ^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰) (WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۷ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۵ سال استفاده شده است.

^*** آمار سال ۲۰۰۸ برای ایران از محاسبه میانگین رشد چهار سال قبل از آن به دست آمده‌است.

شکل ۳٫ روند رشد سالانه تولید ناخالص داخلی در کشورهای منتخب (درصد)

۳-۴٫ ارزش افزوده بخش‌های مختلف اقتصادی به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی

از بررسی جداول ۴ تا ۶ و نمودارهای مربوطه می‌توان نتیجه گرفت که ایران عزم خود را برای صنعتی شدن جزم کرده است، هم‌چنین مالزی نیز توجه ویژه‌ای به صنعتی شدن از خود نشان داده است، در حالی که کشورهای ترکیه و کره توجه بسیار زیادی را به بخش خدمات از خود نشان داده‌اند.

۳-۴-۱٫ ارزش افزوده بخش کشاورزی[۵]

کشاورزی به بخش‌های ۱ تا ۵ استاندارد بین‌المللی طبقه‌بندی صنعتی (ISIC)[6] مربوط می‌شود و شامل جنگلداری، شکار، و ماهیگیری و هم‌چنین کشت و تولید محصولات دامی می‌باشد (WB, 2010). در جدول و نمودار شکل ۴ مشاهده می‌شود که در ابتدای دوره مورد بررسی (۱۹۸۴) درصد ارزش افزوده بخش کشاورزی به تولید ناخالص داخلی در مورد ایران بیش‌تر از کشور کره و کم‌تر از کشورهای ترکیه و مالزی بوده است، اما در انتهای این دوره (سال ۲۰۰۸) ایران بالاتر از هر سه کشور قرار گرفته است.

جدول ۴٫ درصد ارزش افزوده بخش کشاورزی به تولید ناخالص داخلی ^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰)(WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۷ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۵ سال استفاده شده است.

^*** آمار سال ۲۰۰۸ برای ایران و مالزی از محاسبه میانگین رشد چهار سال قبل از آن به دست آمده‌است.

شکل ۴٫ درصد ارزش افزوده بخش کشاورزی به تولید ناخالص داخلی

۳-۴-۲٫ ارزش افزوده بخش صنعت[۷]

صنعت به بخش‌های ۱۰ تا ۴۵ استاندارد بین‌المللی طبقه‌بندی صنعتی (ISIC) مربوط می‌شود و شامل ساخت (بخش‌های ۱۵-۳۷ ISIC) می‌باشد. این موضوع شامل ارزش افزوده در بخش‌های معادن، ساخت و ساز، برق، آب و گاز می‌شود (WB, 2010). براساس اطلاعات جدول و نمودار شکل ۵ مشاهده می‌شود که از حدود سال ۲۰۰۱ به بعد، درصد ارزش افزوده بخش صنعت به تولید ناخالص داخلی، ایران بالاتر از کشورهای کره و ترکیه قرار گرفته، اما جایگاه مالزی بالاتر از ایران می‌باشد. این درحالی است که در ابتدای دوره‌ی مورد بررسی (۱۹۸۴) ایران فقط بالاتر از ترکیه قرار داشته و در بعضی از سال‌ها، پایین‌تر از هر سه کشور قرار داشته است.

ایران پس از چند سال افت شدید که تا سال ۱۹۸۶ ادامه یافته به روند رو به رشدی دست می‌یابد که با افت و خیز کم تا سال ۱۹۸۴ ادامه می‌یابد اما دوباره روند رو به کاهشی را تا سال ۱۹۹۸ طی کرده است، و از این سال به بعد روند رو به رشد خود را تا سال انتهایی این دوره (۲۰۰۸) ادامه داده است.

جدول ۵٫ درصد ارزش افزوده بخش صنعت به تولید ناخالص داخلی ^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰)(WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۸ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۵ سال استفاده شده است.

^*** آمار سال ۲۰۰۸ برای ایران و مالزی از محاسبه میانگین رشد چهار سال قبل از آن به دست آمده‌است.

شکل ۵٫ درصد ارزش افزوده بخش صنعت به تولید ناخالص داخلی

۳-۴-۳٫ ارزش افزوده بخش خدمات و غیره[۸]

خدمات به بخش‌های ۵۰ تا ۹۹ استاندارد بین‌المللی طبقه‌بندی صنعتی (ISIC) مربوط می‌شود و شامل ارزش افزوده در تجارت عمده فروشی و خرده فروشی (از جمله هتل‌ها و رستوران‌ها)، حمل و نقل، حکومت، خدمات مالی، حرفه‌ای و شخصی مانند آموزش، مراقبت‌های بهداشتی و خدمات املاک و مستغلات (WB, 2010) و هم‌چنین توریسم می‌شود.

از آن جا که سرمایه گذاری در بخش‌های کشاورزی و صنعت بسیار زمان‌بر است و هزینه‌های سنگینی را نیز بر کشورهایی که قصد صنعتی شدن را دارند، تحمیل می‌کند، برخی از کشورها از طریق توسعه‌ی گردشگری با معرفی جاذبه‌های قدیمی و تاریخی خود و هم‌چنین ایجاد جاذبه‌های جدید فرهنگی و تجاری ازجمله مناطق آزاد تجاری و … به توسعه‌ی بخش خدمات پرداخته‌اند، که درآمد قابل توجهی از این قسمت به دست آورده‌اند.

جدول ۶٫ درصد ارزش افزوده بخش خدمات به تولید ناخالص داخلی ^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰)(WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۸ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۵ سال استفاده شده است.

^*** آمار سال ۲۰۰۸ برای ایران و مالزی از محاسبه میانگین رشد چهار سال قبل از آن به دست آمده‌است.

همان‌گونه که در جدول و نمودار شکل ۶ مشاهده می‌شود، ترکیه و ایران با داشتن جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی در ابتدای دوره مورد بررسی (۱۹۸۴) بسیار بالاتر از کره و مالزی قرار دارند، اما توجه جدی کشورهای ترکیه، کره و مالزی به بخش خدمات، باعث شده است که در بسیاری از سال‌ها وضعیت بهتری نسبت به ایران داشته باشند و درسال ۲۰۰۸ ایران به همراه مالزی فاصله‌ی بسیار زیادی با کره و خصوصاً ترکیه دارند.

شکل ۶٫ درصد ارزش افزوده بخش خدمات به تولید ناخالص داخلی

۳-۵٫ تعداد مقالات نمایه شده در مجلات ISI

یکی از شاخص‌های بانک جهانی در بخش شاخص‌های علم و فناوری، شاخص تعداد مقالات علمی و فنی منتشر شده هر کشور است، از آن جا که اطلاعات این مجموعه فقط تا سال ۲۰۰۵ در دسترس بود از این شاخص صرف نظر کرده و به جای آن شاخص تعداد مقالات نمایه‌شده در مجلات ISI را که بسیاری از محققان آن را یکی از شاخص‌های مهم تحقیق و توسعه می‌دانند (از جمله: WB, 2010؛ Wullt, 2009؛ Kazuko, 2009؛ قره یاضی، ۱۳۸۸، ۱۳؛ و کاظم، ۱۳۸۸، ۱۸) آورده می‌شود که اطلاعات آن از جستجوی بسیار وقت گیر در سایت ISI Web Of Science در تاریخ ۳۱ اگوست ۲۰۱۰ به دست آمده است.

در این بخش ملاحظه می‌شود که ایران وضعیت خوبی در این شاخص داشته و فاصله‌ی خود را با کشور ترکیه کم کرده است. اما فاصله‌ی زیادی با کشور کره وجود دارد که پر کردن این فاصله زمان زیادی را می‌طلبد. ایران در ابتدای دوره کم‌ترین تعداد مقالات را دارا بوده است و بالاخره در سال ۱۹۹۸ از مالزی سبقت گرفته و فاصله خود را با این کشور هم‌چنان زیاد کرده است. اما در مورد کره نکته‌ی جالب توجه این است که در ابتدای دوره کره با اختلاف ۴۰۶ مقاله بیش از ۸ برابر ایران
جدول ۷٫ تعداد مقالات نمایه‌شده در مجلات ISI ^*

^* منبع : سایتISI Web Of Science.

^**در جدول اطلاعات ۹ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۷ سال استفاده شده است.

^*** تا تاریخ ۳۱ اگوست ۲۰۱۰٫

شکل ۷٫ روند تعداد مقالات نمایه شده در مجلات ISI تا تاریخ ۳۱ آگوست ۲۰۱۰

تولید علم داشته است و این اختلاف در سال ۱۹۹۵، به ۷۲۷۰ مقاله می‌رسد که در آن سال بیش از ۱۲ برابر ایران تولید علم داشته است باید توجه داشت گرچه کره از نظر اختلاف تعداد مقالات فاصله خود را با ایران افزایش داده است و در سال ۲۰۰۹ این اختلاف را به ۳۰۱۵۲ مقاله رسانده است، اما از نظر برابری این روند به شدت رو به کاهش بوده است، یعنی با توجه به این که کره در سال ۱۹۹۵ بیش از ۱۲ برابر ایران تولید مقاله علمی داشته است در حالی که در سال ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ این نرخ فقط ۵/۲ برابر بوده است. در همین زمینه ترکیه در سال‌های ۱۹۹۵ و ۱۹۹۶ بیش از ۶ برابر این ایران تولید مقاله علمی داشته است در حالی که در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ فقط ۴/۱ برابر ایران تولید مقاله علمی داشته است. بنابراین جای امیدواری است که به زودی ایران از کشور ترکیه سبقت بگیرد و خود را به کره نزدیک نماید.

۳-۶٫ هزینه‌های تحقیق و توسعه به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی[۹]

اطلاعات این قسمت متأسفانه به صورت کامل در دسترس نبود و گرچه از بعضی از مقالات و تحقیقات قبلی و هم‌چنین جستجو در قوانین بودجه سال‌های قبل می‌توان به میزان اعتبارات تحقیقاتی در ایران دست یافت اما از آن‌جا که ممکن است معیارهای بانک جهانی با معیارهایی که محقق می‌توانست براساس آن به اعتبارات تحقیقاتی دست یابد متفاوت باشد و از طرفی برای سایر کشورهای مورد نظر این اعتبارات به جز از این سایت قابل دسترس نبود، برای مقایسه‌ی دقیق‌تر و قابل استنادتر تصمیم گرفته شد که از ارقام سایت بانک جهانی برای مقایسه استفاده شود.

در مورد ایران این اطلاعات از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۶ در دسترس است و برای مالزی از ۱۹۹۶ یک سال در میان ثبت شده است، برای کشورهای کره و ترکیه اطلاعات از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۷ موجود است.

جدول ۸٫ سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی ^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰)(WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۸ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۱۲ سال استفاده شده است.

^*** آمار سال ۲۰۰۷ برای ایران و سال‌های ۱۹۹۷، ۱۹۹۹، ۲۰۰۱، ۲۰۰۳، ۲۰۰۵، و ۲۰۰۷ برای مالزی معادل سال قبل از آن در نظر گرفته شده است.

همان‌گونه که در جدول ۸ ملاحظه می‌شود میزان و روند رشد هزینه‌های تحقیق و توسعه در کشورهای ایران، مالزی و ترکیه، تقریبا به صورت یکنواخت و یکسان می‌باشد، اما هزینه‌های تحقیق و توسعه در کشور کره بسیار بیش‌تر از کشورهای دیگر است به طوری که در سال ۲۰۰۱ بیش از ۵/۴ برابر کشور ایران و در سال ۲۰۰۷ به بیش از پنج برابر ایران می‌رسد. حال اگر این ارقام را در میزان تولید ناخالص داخلی ضرب کنیم. شکل ۸ به دست می‌آیند که اهمیت تحقیق و توسعه در هر یک از کشورها را به خوبی به نمایش می‌گذارند.

شکل ۸٫ اعتبارات تحقیقاتی در کشورهای مورد بررسی

از آن‌جا که میزان اعتبارات تحقیقاتی کشور کره بسیار بیش‌تر از سه کشور دیگر است، در نمودار شماره ۸، برای کشور کره مقیاس ۱۰ برابری در نظرگرفتیم، تا امکان مقایسه بین کشورهای ایران، ترکیه و مالزی نیز فراهم شود. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود در سال ۲۰۰۷ ترکیه (۴۹/۴۶۰ میلیارد دلار) نسبت به ایران (۶۶/۱۹۱ میلیارد دلار) رقم بسیار بالاتری را به تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهد و مالزی (۵/۱۱۹ میلیارد دلار) رقم کم‌تری را به این امر اختصاص داده است. و در این مورد اعتبارت تحقیقاتی کره (۳۷/۳۶۴۴ میلیارد دلار) بیش از ۱۹ برابر اعتبارات تحقیقاتی ایران بوده است.

۳-۷٫ تعداد محقق در یک میلیون نفر جمعیت[۱۰]

پژوهشگران شاغل در واحدهای تحقیق و توسعه، متخصصینی هستند که درگیر نظریه پردازی و یا خلق دانش، محصولات، فرایندها و روش‌های جدید و یا سیستم‌هایی هستند که مرتبط با مدیریت پروژه می‌باشند (WB, 2010).

در این قسمت متأسفانه اطلاعات قابل مقایسه‌ای در سایت بانک جهانی ثبت نشده است، و فقط در سال ۲۰۰۶ تعداد محقق در میلیون نفر برای ایران ۱/۷۰۶ نفر ثبت شده است. هم‌چنین این رقم در همین سال برای کشور مالزی ۵/۳۷۱ و برای ترکیه ۸/۵۹۱ نفر ثبت شده است و این در حالی است که در کشور کره این رقم به بیش از ۹/۴۱۸۶ نفر می‌رسد.

۳-۸٫ در آمد حاصل از صادرات تکنولوژی پیشرفته[۱۱]

صادرات تکنولوژی پیشرفته، تولیدات واحدهای تحقیق و توسعه صنایع بسیار پیشرفته از قبیل هوافضا، کامپیوتر، دارو، ابزارهای علمی، و ماشین‌های برقی می‌باشد (WB, 2010).

جدول ۹٫ درآمد حاصل از صادرات محصولات تکنولوژی پیشرفته (میلیارد دلار) ^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰)(WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۸ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۱ سال استفاده شده است.

جدول و شکل شماره ۹ نشان دهنده‌ی فاصله‌ی زیاد و غیر قابل قیاس کشورهای کره و مالزی با کشورهای ایران و ترکیه در زمینه تکنولوژی پیشرفته است. گرچه ترکیه وضعیت بهتری نسبت به ایران در این زمینه دارد. در سال ۲۰۰۶ ترکیه ۳/۱ میلیارد دلار یعنی بیش از ۵/۳ برابر ایران درآمد حاصل از صادرات محصولات های‌تک داشته است. در همین سال کره در حدود ۹۳ میلیارد دلار و مالزی در حدود ۵/۶۳ میلیارد دلار درآمد از صادرات محصولات های‌تک داشته‌اند.

شکل ۹٫ درآمد حاصل از صادرات محصولات تکنولوژی پیشرفته (میلیارد دلار)

۳-۹٫ هزینه های عمومی آموزشی به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی

هزینه‌های عمومی آموزشی شامل هزینه‌های جاری و سرمایه های عمومی در آموزش شامل اعتبارات دولتی نهادهای آموزشی (اعم از دولتی و خصوصی) و یارانه‌هایی که به اشخاص خصوصی (دانش‌آموزان، خانواده‌ها و …) داده می‌شود (WB, 2010).

جدول ۱۰٫ هزینه‌های عمومی آموزش در کشورهای مورد بررسی^*

^* منبع : جداول سریهای زمانی سایت بانک جهانی (۲۰۱۰)(WB, 2010).

^**در جدول اطلاعات ۸ سال ارائه شده اما در در طرح نمودار از اطلاعات ۲۴ ساله ۱۹۸۵ تا ۲۰۰۸ استفاده شده است.

همان‌گونه که در جدول و نمودار شکل ۱۰ ملاحظه می‌شود به ترتیب کشورهای مالزی، ایران، و کره، درصد بیش‌تری از تولید ناخالص داخلی خود را به امر آموزش اختصاص داده و ترکیه از این لحاظ در سطح پایین‌تری قرار گرفته است.

شکل ۱۰٫ هزینه‌های عمومی آموزش در کشورهای مورد بررسی

۴٫ بحث و نتیجه‌گیری

برای بحث و بررسی مقایسه‌ای می‌بایست تمامی شاخص‌ها و کشورها را در کنار یکدیگر قرار دهیم، از طرفی قرار گرفتن ارقام کوچکی مانند ارقام صدم درصدی سهم تحقیق و توسعه از GDP در کنار ارقام بزرگی مثل ارقام میلیاردی GDP، به صورت نمودار غیر ممکن است، بنابراین تصمیم گرفته شد تا اعداد آخرین سالی که برای همه کشورها و شاخص‌ها وجود دارد، در ضرایب مشخصی ضرب شود تا بزرگ‌ترین رقم به دست آمده برای هر شاخص به ۱۰۰ برسد. بدین منظور جدول شماره ۱۱ تهیه شد، که از طریق ارقام اصلاح شده شکل ۱۱ ترسیم گردید.

جدول ۱۱٫ وضعیت شاخص‌ها در کشورهای مورد بررسی در آخرین سال حاوی اطلاعات

^* این ستون برای رسم نمودار شکل ۱۱ و درک بهتر خواننده از وضعیت شاخص‌ها در کشورهای مورد بررسی ایجاد شده است.

در نمودار شکل ۱۱ به وضوح نشان داده شده است که کشور کره جنوبی از هر لحاظ وضعیت بسیار بهتری نسبت به سایر کشورها دارد. حتی در مورد رشد سالانه GDP در این کشور که به نظر پایین است، باید توجه داشت که اگر رشد ۲۲/۲ درصدی کره را در GNP آن کشور ضرب کنیم، تقریباً معادل رشد ۸۶/۵ درصدی ایران می‌شود و این اختلاف تقریباً سه برابری را نشان می‌دهد، در واقع می‌توان نتیجه گرفت که این رشد بالا برای ایران در حال حاضر مزیت خاصی محسوب نمی‌شود و در این زمینه اگر در نظر بگیریم که کره از لحاظ مسایل نفتی یک وارد کننده‌ی محض و ایران یکی از بزرگترین صادر کنندگان نفت است و بیش از ۲۵ درصد مخارج دولت از طریق فروش نفت خام تأمین می‌شود (بانک مرکزی، ۱۳۸۵، ۱۷).

شکل ۱۱٫ وضعیت هر یک از کشورهای مورد بررسی در مجموع شاخص‌ها

در بحث درصد ارزش افزوده بخش کشاورزی به GDP، این نکته را باید مورد توجه قرار داد که کره با حدود ۹۸۴۸۴کیلومتر مربع مساحت، در مقایسه با ایران با مساحت ۱۶۴۸۱۹۵ (ویکی‌پدیا) آن‌قدر کوچک است که برتری ایران در زمینه را نیز کم‌رنگ می‌کند. این موضوع در مورد درصد ارزش افزوده بخش صنعت به GDP هم صادق است، اگر این درصد را در GDP ضرب کنیم.

اگر شاخص‌های سهم آموزش از GDP، درصد ارزش‌افزوده‌ی بخش کشاورزی، صنعت، خدمات و شاخص سهم آموزش از GDP را به ارقام اصلی تبدیل کنیم، آن‌گاه شکل زیر به دست می‌آید که وضعیت ایران نسبت به کره را بغرنج‌تر نشان می‌دهد.

شکل ۱۲٫ مقایسه ایران و کره در بعضی از شاخص‌ها

با نگاه سیستماتیک به موضوع توسعه، می‌توان ادعا کرد که پیش‌رفت در هر یک از شاخص‌های توسعه (به تنهایی)، توسعه‌ی واقعی را به دنبال ندارد، همان‌گونه که در تعداد مقالات ISI، پیش‌رفت قابل ملاحظه‌ای داریم، اما این پیش‌رفت که بیش‌تر مباحث علمی و فنی (غیر علوم اجتماعی و انسانی) را شامل می‌شود (ISI, 2010) در روند توسعه صنایع ایران تأثیر چندانی ندارد چنان‌چه رئیس مجلس در ارائه آماری واردات صنعتی را چهار برابر محصولات صنعتی می‌داند و این درحالی است که رشد صنعت در کشور ما بهتر از بخش‌های دیگر بوده است (لاریجانی، ۱۳۸۹).

بدیهی است که رشد هر سیستمی، نیازمند رشد هماهنگ تمامی اجزای سیستم می‌باشد، یعنی در سیستم توسعه‌ی کشور بایستی به تمام عناصر (از جمله شاخص‌های بررسی شده)، که هر یک، یک زیرسیستم را تشکیل می‌دهند، توجه کافی مبذول گردد. توجه بسیار زیاد کشورهای توسعه‌یافته و کشورهایی مانند کره، چین، رژیم اشغالگر قدس، و … که فاصله‌ی زیادی با سایر کشورهای در حال توسعه گرفته و خود را به مرزهای توسعه‌یافتگی نزدیک کرده‌اند، به «تحقیق و توسعه» و اعتباراتی که برای آن در نظر می‌گیرند، می‌تواند نشان‌دهنده‌ی این موضوع باشد که تحقیق و توسعه یکی از اصلی‌ترین عناصر هر سیستم توسعه می‌باشد که عدم توجه به این عنصر، نبایستی انتظار زیادی از سایر عناصر و کل سیستم توسعه داشت.

شکل ۱۳٫ توجه به تحقیق و توسعه، پیش‌نیاز رشد سایر شاخص‌ها

به هر حال بدیهی است، ایران در اولین قدم بایستی سهم اعتبارات تحقیقاتی خود از تولید ناخالص داخلی را به شدت افزایش داده و از طریق افزایش اعتبارات تحقیقاتی، گسترش واحدهای تحقیق و توسعه، تربیت محقق، و سپس افزایش تولید علم و دستیابی به تکنولوژی‌های پیشرفته بتواند ادعا کند که در مسیر توسعه، قدم‌های صحیحی برمی‌دارد.

پیشنهاد می‌شود وزن هر یک از شاخص‌ها در شدت تأثیر گذاری‌شان بر روند توسعه از طریق انجام تحقیقات لازم مشخص شود. قصد محققین در این‌جا فقط نشان دادن وضعیت هر یک از شاخص‌ها در کشورهای مورد بررسی بوده است.

۵٫ منابع

• احمدی. امیر، و حسینی پارسا. معصومه، «بررسی فعالیت‌های کارآفرینانه در ایران، مالزی، هند»، ماهنامه کار و جامعه، شماره ۱۱۰، مرداد ۱۳۸۸٫
• امجد. محمد، «بررسی مقایسه ای توسعه اقتصادی در ایران و کره جنوبی (۱۳۵۷-۱۳۴۱)»، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴٫
• بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، اداره بررسی‌ها و سیاست‌های اقتصادی، «مجموعه پژوهش‌های اقتصادی، شماره ۲۹، اندازه دولت در اقتصاد ایران»، ۱۳۸۵٫
• شامبیاتی. هومن، «بورژوازی ملی در ترکیه و ایران»، خلاصه‌ی پایان نامه دکترا، دانشگاه نیویورک، سال ۱۹۹۴، ترجمه و چاپ در مجله چشم انداز ایران، دی و بهمن ۱۳۸۷٫
• شورای پژوهش‌های علمی کشور، نظام پژوهشی کشور، کمیسیون خاص، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور (برنامه و بودجه)، زمستان ۱۳۷۷٫
• فهیم یحیایی. فریبا، «نقش قوانین حمایتی در نظام تحقیق و توسعه کشور»، مجموعه مقالات دومین سمینار علم، تکنولوژی و توسعه دانشگاه صنعتی امیرکبیر، جلد اول، ۱۳۷۲٫
• قره یاضی، بهزاد.، خوش خلق سیما، نیر اعظم.، «نگاهی به پژوهش و فناوری در لایحه بودجه سال ۱۳۸۹»، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، بهمن ۱۳۸۸٫
• کاظم، رخساره.، «سیمای پژوهش در لایحه بودجه سال ۱۳۸۹ کل کشور»، هفته نامه برنامه، سال هشتم، شماره ۳۵۶، اسفند ۱۳۸۸٫
• لاریجانی، علی (رئیس مجلس شورای اسلامی، سخنرانی در مراسم افتتاح خط تولید خودرو مزدا ۳)، سایت تابناک، قابل دسترس در: http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=102175
• نیلی، مسعود.، «مبانی اقتصاد»، شابک: ۰-۹۳۳-۳۱۲-۹۶۴، نشر نی، تهران، ۱۳۸۷٫
• وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. برنامه بحش تحقیقات در برنامه پنج ساله جمهوری اسلامی ایران، تهران: معاونت پژوهشی، دفتر امور پژوهشی، تیر ۱۳۶۸٫
• ویکی‌پدیا، دانشنامه آزاد، قابل دسترس در: http://fa.wikipedia.org
• Isi web of knowledge, August. 31. 2010, available on: http://apps.isiknowledge.com/
• Kazuko Shinohara, “۲۰۰۸ Survey on Research and Development in Japan: Increase in Expenditures for Eight Consecutive Years”, NATIONAL SCIENCE FOUNDATION, TOKYO REGIONAL OFFICE, 11, March 2009. Available at: http://www.nsftokyo.org/rm09-02.pdf.
• WB: World Bank indicators, 2010, available on: http://data.worldbank.org/indicator/
• Wullt, Johan., “R&D expenditure in the EU27 stable at 1.85% of GDP in 2007, Science and Technology and Innovation in Europe, 8 sep. 2009. Available at: http://ec.europa.eu/eurostat

ضمیمه : جدول ارقام به دست آمده از تحقیق حاضر با ذکر منابع

^*. استادیار گروه آموزشی مدیریت و رئیس دانشکده حسابداری و مدیریت، دانشگاه آزاد اسلامی – واحد مشهد.

mohammadrezazabihi@gmail.com

^**. دانشگاه فردوسی مشهد. zavari@um.ac.ir

[۲]. World Bank

[۳]. GDP: Gross domestic product

[۴]. GDP per capita (current US$)

[۵]. Agriculture, value added (% of GDP)

[۶]. International Standard Industrial Classification

[۷].Industry, value added (% of GDP)

[۸].Services, etc., value added (% of GDP)

[۹]. Research and Development Expenditure (% of GDP)

[۱۰].Researchers in R&D (per million people)

[۱۱].High-technology exports (current US$)