بررسي نقش بازاريابي در توسعه صنعت گردشگري

بررسي نقش بازاريابي در توسعه صنعت گردشگري

شيما مردان: دانشجوي كارشنا سي رشته مديريت جها نگردي ،دانشگاه آزاد

زهرا نوري توپكا نلو: كارشناس ارشد اقتصاد كشاورزي و عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد

چكيده:

بازاريابي شامل فعاليت هايي مي شود كه در رابطه با رساندن خريدار و فروشنده به يكديگر براي انجام معامله ، صورت مي گيرد. بازار جهانگردي بر مبناي منطقه جغرافيايي ، تركيب جمعيتي ، نوع رفتار يا بر مبناي روان‌نگاري بخش بندي مي شود. در آميخته بازاريابي عوامل گوناگون كه بر تلاش ها ي بازار يابي اثر مي‌گذارند به چهار گروه اصلي طبقه بندي مي شوند كه عبارتند از: محصول، توزيع، قيمت و ترويج يا گسترش محصول (سياستهاي تشويقي). براي اطمينان يافتن از اينكه همه تلاش ها در راه تأمين هدفهاي كوتاه مدت و بلند مدت سازمان انجام شود بايد براي بازاريابي خدمات ، برنامه هايي تهيه كرد. كار تهيه يك برنامه موفق بازار يابي با تجزيه و تحليل عوامل محيطي شروع مي شود و بايد به عوامل اقتصادي ، سياسي و اجتماعي توجه كرد . در اين راه بايد روند بازار و روند رقابت را تجزيه و تحليل نمود. در برنامه بازار يابي شيوه بخش بندي بازار ، هدفهاي كوتاه مدت و استراتژيك و سرانجام برنامه هاي عملي براي تأمين هدف هاي مورد نظر مشخص مي شود.

واژگان كليدي: بازاريابي خدمات- جهانگردي يا گردشگري- جهانگرد يا گردشگر- آميخته‌ي بازاريابي

مقدمه :

ايران دهمين كشور از نظر جاذبه‌هاي تاريخي،مذهبي وطبيعي براي جذب گردشگري شناخته شده است.در صورتي كه توريسم ايران در جهان جايگاه پاييني دارد به گونه اي كه در سال هاي پاياني قرن بيستم كمتر از نيم درصد از سهم بازار گردشگري را به خود اختصاص داده يعني از هر 1000 گردشگر فقط 2 نفر ايران را انتخاب مي كنند. و اين نشان مي دهد كه ايران هنوز در مرحله‌ي اكتشاف[1] قرار دارد و براي بسياري از گردشگران ناشناس است. تعداد گردشگران خارجي در ايران محدودند ، غالباً انفرادي و مراوده‌ي مردم محلي با گردشگران در سطح مطلوبي است. اين مطلب به وضوح روشن مي كند كه جهانيان هنوز ايران را نمي شناسند. در سال‌هاي اخير شركت در نمايشگاه هاي بين المللي و شبكه‌ تلويزيوني كه جذابيت هاي گردشگري را براي خارجيان نمايش مي دهد توانسته در شناساندن جاذبه هاي كشورمان تا حدي موثر باشد؛ اما متأسفانه در امر بازاريابي نه تنها سرمايه گذاري كافي انجام نگرفته بلكه سياست هاي روشني نيز تدوين نگرديده است؛ همچنين فعاليت هاي انجام شده غير علمي و پراكنده بوده اند. در اين صنعت كالاها و خدمات متفاوتي از طريق عرضه كننده گان مختلف هر روز وارد بازار مي‌شوند و همه در پي رقابت با يكديگر هستند. در اين ميان جلب نظر گردشگر به خريد يكي از اين خدمات و مهمتر از آن ايجاد رضايت مندي در او بسيار دشوار است. تقاضا يك گردشگر علاوه بر سلايق شخصي به مد ، پيشنهاد اطرافيان همچنين فصل سفر ، بستگي دارد. مقصود از بازاريابي ، فعاليت هاي است كه براي گرد هم آوردن خريدار و فروشنده انجام مي شود.«باتلر» فرضيه ي چرخه ي عمر مقصد گردشگري را مطرح كرد.(1980 )او گفت كه خدمات گردشگري هم مانند ساير خدمات وكالاها چرخه ي عمر دارد وبازارياب بايد آن مرحله ومرحله‌ي بعد را شناسايي وبرنامه ريزي هاي لازم را انجام دهد.چرخه ي عمر گردشگري به اين تريب است :

1- اكتشاف exploration) :(تعداد گردشگران محدود ،به صورت انفرادي گردشگر سفر مي كند، گردشگر زبان مردم مقصد را نمي داند ، مردم محلي از گردشگر استقبال مي كنند، مراوده ، با گردشگران مردم محلي را خوشحال مي‌كند.

2- مرحله مشاركت :(involvement) تعداد گردشگران اضافه مي شوند، مردم از آثار مثبت ورود گردشگران سود مي برند، مرد براي گردشگران تسهيلات رفاهي فراهم مي‌كنند(اجاره منازل خود به آنها ) ، رابطه ميزبان و مهمان هماهنگ و خوب است.

3- مرحله توسعه (development): رفتار مردم بومي تغيير مي كند، سرمايه گذاري خارجي آغاز     مي شود، شكل و فضاي منطقه تغيير مي كند، بازار تخصصي مي شود.

4- مرحله تثبيت (consolidation): به صورت انبوه جذب گردشگر داريم، شركت هاي مهم حاكميت يافته و در آمده سرانه همچنين نرخ افزايش تعداد گردشگر ورودي كاهش مي يابد.

5- ركود (Institutionalism): مقصد گردشگري شهرت مي يابد، از مد مي افتد ، مشكلات اجتماعي ، فرهنگي، زيست محيطي بروز مي كند، سرمايه گذاران خارجي باز مي گردند، شايد هتل‌ها و تسهيلات ديگري اجباراً پديد آيند.

6- افول و تجديد حيات (decline- rejuvenation) : اگر تجديد حيات صورت نگيرد و كالا و خدمات جديد ايجاد نشود ، امكانات گردشگري نو نگردد ، كم كم فقط خاطره‌اي از دوران شكوفايي در اذهان مي ماند.

ويژگي هاي بازاريابي خدمات جهانگردي و گردشگري:

تا سال هايي قبل بازاريابي فقط ويژة كالا ها بود. امروزه بازاريابي خدمات گردشگري نيز جايگاه مهمي يافته و در حال پيشرفت مي باشد. مهمترين ويژگي هاي اين خدمات ناهويدا بودن آنها است. اين ناملموس بودن خدمات گردشگري سطح عظيمي از عدم اطمينان را در خريد خدمات ايجاد مي‌كند. خريدار پيش از خريد و استفاده نمي تواند آن چه خواهد خريد را آزمايش كند. چون هر انساني با انسان ديگر متفاوت است و گردشگر خود كليدي ترين عنصر در بازاريابي گردشگري است. پديده‌ي عدم اطمينان مهمترين مطلبي است كه گردشگران را در خريد خدمات آزار مي دهد؛ آنها دقيقاً نمي دانند كه چه مي‌خرند؟ آيا همان چيزي هست كه مي خواهند؟ و بازاياب موفق كسي است كه اين اطمينان را در مشتريان خود بوجود بياورد . همين موارد است كه اين نوع بازاريابي را دشوار ،متفاوت و پيچيده مي كند.

يك گردشگر براي خريد خدمات از مدت‌ها پيش برنامه ريزي كرده همچنين محل سفر و مكان اقامت را رزرو مي كند. ممكن است در آينده هنگامي كه قصد انجام سفر را دارد،با زمان تصميم گيري احساس متفاوتي داشته باشد. خدمات گردشگري در زمان توليد به مصرف مي رسند و چون در اين نوع خدمات روابط فرد با فرد بسيار داراي اهميت است و رضايتمندي نقش مهمي را بازي مي كند، كيفيت خدمات شايد حتي به دقيقه هم قابل تغيير باشد براي مثال يك گارسون هنگامي كه خسته شده با مهمان خوب رفتار نمي كند، يك راهنماي آثار تاريخي در اثر شرايط روحي نا مناسب پاسخگوي خوبي نيست ، و البته ممكن است كه چند دقيقه پيش يك گردشگر ديگر در شرايط كاملاً متفاوت با اين افراد ملاقات كرده، وتجربه متفاوتي را كسب كرده باشد. در اين صنعت با تغييرات تقاضا ، عرضه را نمي توان تغيير داد . افزايش ظرفيت عرضه خدمات گردشگري به زمان نياز دارد و از آنجا كه خدمات گردشگري در زمان توليد، به مصرف مي رسد فشارهاي زيادي را به عرضه كنندگان وارد مي كند،.همان طور كه گفته شد بازاريابي خدمات ويژگي هاي خود رادارد،كريستفر لاولاك ولارن رايت در كتاب خود تحت عنوان “اصول بازاريابي وخدمات”مي نويسد: كه بازاريابي خدمات 7 ويژگي داردكه عبارتند از :نامحسوس بودن،متغيير بودن،غير قابل تفكيك بودن ،غير قابل ذخيره بودن،قابليت ارزيابي دشوارتر ، اهميت زمان وكانال هاي توزيع متفاوت.

آميخته بازاريابي جهانگردي((Tourism Marketing Mix:

1price)-) قيمت گذاري.2-(product) توليد. 3-(people): شامل خريداران، مصرف كنندگان،وتمام نيروهاي انساني كه به طور مستقيم وغير مستقيم ارتباط با خدمات گردشگري عمل مي كنند مي‌شود 4-promotion and education) ):انوا ع تبليغات و فعاليت هاي ترغيبي وآموزشي را در بر مي گيرد. 5-(( place and time: مكان و موقعيت، كانال هاي توزيع(زمان ومكان عرضه رامشخص مي كند)   6- (evidence physical): وضعيت فيزيكي (دكور داخلي اتاق ها در هتل ،ظاهر ساختمانها،وضع ظاهري شهرها).

7- ((processes: فرآيند تعيين سياست هاي عرضه خدمات 8-((productivity and quality: تمام فعاليت هايي كه براي با لا بردن كيفيت كالا وخدمات ،موثر بودن ويافتن توانهاي بالقوه انجام مي‌گيرد.9-packaging) ) همه اجناس،توانايي ها وتوليدات موجود ،بايد درجهت حمايت از توليد جديد پيش وپس از ارائه آن به بازار، استفاده شوند.

تقسيم بازار(market segmentation )واستراتژيهاي حاكم بر آن:

انسانها متفاوتند و سلايق آنها نيز با يكديگر فرق دارد.تقسيم بازار دقيقا‌ًِ به همين دليل صورت مي‌گيرد و سعي ميكند نيازهاي متفاوت مشتريان را كشف كرده ،توليدات و سرويسهاي خدماتي را بر آن اساس ارائه كند.اين تقسيم بندي براساس جغرافياgeographic))،جمعيت شناسي(demographic)،روانشناسي psychographic)) صورت مي گيرد.از جمله فوايد آن يافتن پتانسيل هاي بازار،طراحي توليدات بر طبق نياز مشتري و ايجاد رضايت در او است. استراتژيهاي تقسيم بندي بازار هدف:1)بازاريابي انبوه و پرهيز از محدود كردن بازار 2)تمركز يافتن بر روي يك بازار مشخص و حمله به آن به صورت تهاجمي.

اهميت گسترش صنعت جهانگردي در ايران:

جهانگردي در زمان كنوني مجموعه‌اي از تمايلات و حركت است. دسترسي يافتن به امكانات و توانايي هاي مالي بيشتر مسافرت توده هاي مختلف را امكان پذير ساخته است. تكنولوژي هاي نوين مثل خطوط هواپيمايي، كامپيوتر آدم آهني و ارتباطات ماهواره‌اي موجب شده كه در سده‌ي بيستم شيوه‌ي زندگي، كار و بازي همچنين تفريح افراد دگرگون شود، همچنين موجب شد، كه به دلايل متعدد بر ميزان مسافرت، گردش ، و جهانگردي افزوده گردد. در نتيجه موجب افزايش زمان تفريح و اوقات بيكاري گشت . امروزه جهانگردي به صنعتي پر درآمد مبدل شده و در برخي از كشورها ، مهمترين منبع درآمد را همين صنعت تشكيل داده است. كشورمان در شرايطي جايگاه پاييني را در اين صنعت دارد كه ظرفيت هاي بالقوه آن، بر همگان مشهود است. برخي از كشور هاي مسلمان در امر جذب گردشگري در چند ساله اخير بسيار موثر عمل كرده و شاهد نتايج مطلوبي بوده اند به گونه‌اي كه تركيه در سال 2001 ، درآمدي 2/8 ميليارد دلاري را در اين صنعت كسب كرده همچنين شاهد پيشرفت تونس، سوريه، امارات متحده عربي و مالزي نيز هستيم. براي پيشرفت كشورمان در اين امر نيازمند به بهبود وضعيت زير ساخت ها و مسائل زير بنايي اين صنعت هستيم. همچنين برنامه ريزي اصولي ، مديران برجسته و دانا ، فرهنگ سازي و آموزش، و بازاريابي در توسعه‌ي اين صنعت مي توانند هر يك به نوبه‌ي خود موثر باشند.

در كشورما نسبت به 40 سال گذشته گروه سني 24-15 سال نزديك به 5 برابر افزايش يافته و نسبت آنها به كل جمعيت حدود %21 است ، در سال 1385 جمعيت گروه سني 25- 20 ساله به شدت افزايش يافته است (سازمان ملي جوانان 1381). اين افزايش در قسمت هاي بالايي هرم سني جمعيت جوان به معناي تقاضاي بيشتر براي اشتغال مي باشد. با اين تفاسير اهميت توسعه‌ي اين صنعت در كشورمان كاملاً مشهود است. و چه بهتر است كه دولت مردان با پژوهش و تحقيق بيشتر، مديراني آموزش ديده و تخصص، زمينه را براي توسعه‌ي اين صنعت فراهم كنند.

اهداف تحقيق:

• بررسي اهميت بازاريابي در امر توسعه صنعت گردشگري كشورمان
• بررسي چالش‌ها و مشكلات فراروي توسعه صنعت گردشگري در كشورمان
• ارائه راهكارهايي جهت بهبود و توسعه صنعت گردشگري كشورمان، بررسي اهميت و نقش تبليغات در گسترش بازاريابي توريسم در ايران .

فرضيه تحقيق:

• سرمايه گذاري در امر بازاريابي و تبليغات در زمينه ‌معرفي جاذبه گردشگري كشورمان سبب توسعه اين صنعت خواهد شد.

روش تحقيق :

جهت دست‌يابي به اطلاعات مورد نياز اين تحقيق از مطالعات كتابخانه‌اي و اينترنتي استفاده شده است .همچنين از نظريات مسئولان و متخصصان سازمان ميراث فرهنگي شهرستان نيشابور و اساتيد دانشگاه كه در اين زمينه اطلاعات كافي داشته اند نيز استفاده شده است.

بحث و نتيجه گيري:

اگر نگرش ما در مورد توريسم به منزله يك صنعت باشد در اين صورت بايد به عنوان يك كالا مراحل مختلف«توليد» ، توزيع و بازاريابي و مصرف را طي كند و در هر مرحله نيز برنامه ريزي مدوني داشته باشد. مرحله توزيع و بازاريابي مسلماً به سرمايه گذاري وسيعي در جهت شناسانيدن جاذبه هاي توريسي ، فرهنگ و تمدن ايران و اسلام نياز دارد. و درآمد سرانه كشورها وجود دارد از آنجايي كه جهانگردي يك كالا تجملي در بودجه خانوارها منظور مي شود مي توان استدلال كرد كه جهانگردي در كشورهاي صنعتي غرب كه از سطح درآمد سرانه بالاتي برخوردارند به مراتب بيش از ساير كشورهاي در حال توسعه كه از سطح درآمد معيشتي برخوردارند، رايج است. لذا بايدتبليغات وبازاريابي دركشورهايي كه ساكنان آنها تمايل بيشتري به سفر دارند صورت گيرد. استراتژي كنوني كه جذب گردشگر از كشور هاي مسلمان نشين است نمي تواند در توسعه اين صنعت مؤثردر كشورمان زياد مؤثرعمل كند .مسلمأ مردم كشور هاي توسعه يافته توانايي مالي بيشتري براي انجام فعاليت جهانگردي دارند .با توجه به مطلب مذكور واينكه ايران توانايي جذب تعداد زيادي از انواع توريست را دارد؛ استراتژي بازاريابي انبوه پيشنهاد مي گردد.

محدوديت هاي فرهنگي-مذهبي نميتوانند به عنوان مانعي براي استفاده از اين استراتژي مطرح شوند زيرا از طريق آموزش و فر هنگ سازي ميان جهانگردان وميزبانان مي توان تا حد زيادي جلو پيامد هاي منفي اين نوع جذب گردشگر را گرفت. يكي از راه هاي جذب گردشگر خارجي، معرفي جاذبه‌هاي گردشگري كشورمان در رسانه هاي معتبر بين المللي است و در سال بودجه‌اي بالغ بر 80 ميليارد دلار را مي طلبد. تبليغات مي تواند چهره‌ي واقعي كشورمان را به جهانيان بشناساند ولي متاسفانه بودجه‌ي كافي براي آن در نظر گرفته نشده است و ما تبليغات را در شبكه‌هاي تلويزيون مطرح دنيا پخش نمي كنيم. آنچه مسلم است تبليغات در رسانه‌هاي گروهي از جمله تلويزيون مي‌تواند بسيار موثر عمل كند زيرا افراد بيشتري از آن استفاده مي كنند. شركت در نمايشگاه‌هاي خارجي نيز از جمله فعاليت هاي تبليغاتي است . گرچه متاسفانه حضور ايران در اين نمايشگاه ها با برنامه‌ريزي و اصول عملي صورت نگرفته و يا در بعضي از اين نمايشگاه ها نيز به هيچ وجه كشورمان حضور نيافته است. البته بايد در اين زمينه مطلبي را يادآورشد و آن عدم تعيين صحيح گروه هدف در بازاريابي گردشگري است. زيرا تبليغات به عنوان مهمترين بخش در بازاريابي گردشگري بايد با توجه به گروه هدف انجام شود. تعيين گروه هدف نيز نيازمند به اطلاعات وسيع در مردم شناسي ،جامعه شناسي و… بر روي مردم كشورهاي خارجي است. همچنين سنجش امكانات و توانايي هاي داخلي ضروري مي باشد . قبل از انجام هر گونه تبليغات بايد در ابتدا فرهنگ تحقيقات را رواج دهيم. مهمتر آنكه اين تبليغات كجا انجام شود؟ در چه زماني و با چه اهدافي صورت بگيرند؟ اين مطلب در شكست يا موفقيت توليد مورد تبليغ بسيار موثرند. موضوع تبليغات را مي شود از چند ديد گاه مختلف بررسي كرد:

تبليغات در سطح كلان با تكيه بر سياست گذاري داخلي و خارجي:

تبليغات در سطح فرد، بر اساس موضوعي

تبليغات در سطح كلان ،با بهره گيري از كمك هاي دولتي

بايد در نظر داشت كه تبليغات به راستي مهمترين عنصر بازاريابي در پيشرفت و توسعه صنعت گردشگري است زيرا از 23 ميليون گردشگر تنها %3 ، توانايي‌ها گردشگري كشورمان را مي‌شناسند. صنعت جهانگردي در فرآيند توسعه‌ي بخشي از ساختار توليد اقتصادي است و در كشورمان مي‌تواند در آمدي حتي همپاي نفت را داشته باشد. تبليغات شناخت را در مخاطبان بوجود مي آورد و همچنين به گردشگران آموزش مي دهد كه در مقصدشان چطور بايد رفتار كنند. هنجار ها ، فرهنگ و آداب و سنن مردم مقصد براي گردشگران خارجي در تبليغات به وضوح نمايان است . بحث تبليغات و پي‌آمد آن در جهانگردي در قالب نوشتاري ، ديداري و شنيداري هر يك مرحله‌اي از برنامه‌ي بازاريابي جهانگردي به شمار مي آيد. بنابراين لازم است كه در ابتدا توانايي هاي خود و امكانات را بسنجيم . سپس اهداف و سياستهايمان را از جذب توريست كاملاً مشخص كنيم و در پايان گروه هايي كه قصد جذب آنها را داريم معين نموده،با تحقيق و برنامه ريزي دقيق بازارهاي هدفمان را تعيين خواهيم نمود. پس از شناخت و درك صحيح از بازار هدفمان اهداف تبليغاتي را در هر يك معين مي كنيم . در هر بازار هدف، رسانه‌هاي مناسب را شناسايي كرده ، بودجه‌ي كافي را تخصص داده ، به شناسايي دقيق روحيات و علايق مردم بازار مي پردازيم و با ابداع روش هاي جديد درامر جلب مشتريان تلاش خواهيم كرد. اين نكته بسيار مهم است كه در بازاريابي و تبليغات جهانگردي اهداف و راهبردارها كاملاً مشخص باشد و در حقيقت اينها همه شالوده‌هاي اصلي هستند، كه اگر كج نهاده شوند هرگز ديواري ساخته نخواهد شد؛ و يا آنچه ساخته مي شود استحكام و دوامي ندارد. در حقيقت آموزش و تبليغات همواره به همراه يكديگر مي توانند به عنوان 2 عنصر جدايي ناپذير عمل كنند. اما تبليغات نبايد صرفاً همواره همراه باآموزش به گردشگران باشد بلكه در بازاريابي نياز به آموزش وفرهنگ سازي در داخل كشور نيز هست. ممكن است كه ما با آگهي بازرگاني ، فيلم ، بروشور، نمايشگاه و… فرهنگ ايرانيان را بتوانيم به گردشگران خارجي بياموزيم و به آنها ياد بدهيم كه چه بايدها و نبايدهايي در كشورمان براي آنها وجود دارد ولي مسلماً فقط اين كافي نيست. مردم محلي بايد از فوائد جهانگردي كاملاً آگاه شوند و رفتار صحيح با گردشگران را بشناسند . اسپانيا در دهه‌ي 1970 در حمايت از صنعت گردشگري اطلاعيه‌اي را منتشر كرد و در آن نوشت « گردشگران ، نان و كره شما هستند، با گردشگران مهربان باشيد.» ايرانيان بايد فرهنگ پيشينه‌ي تاريخي و آداب و رسوم گذشتگان خود را به خوبي بشناسند تا تحت تاثير فرهنگ‌هاي بيگانه به راحتي قرار نگيرند. بايد اين مطلب را بدانند كه چه پيشينه‌ي پر افتخار ، فرهنگ غني و آداب و سنن جالبي را دارند و به ايراني بودنشان همواره ببالند.

برخي از موانع و چالش هاي گسترش خدمات توريستي در كشورمان:

1) نقش كم رنگ گردشگري در برنامه پنجم توسعه و چشم انداز بيست ساله

2) عدم وجود آمار و ارقام دقيق از گردشگران و انجام پژوهش‌هاي اصولي

3) مشكلات فراوان در امر حمل و نقل درون شهري و بين شهري

4) فعاليتهاي بازاريابي ، تبليغات غير حرفه‌اي و سردرگمي در سيستم تبليغات

5) تبليغات منفي بر عليه ايران از سوي برخي از كشور ها

6)عدم استفاده از شيوه هاي جديد بازاريابي

7)تخصيص ندادن بودجه كافي براي انجام تبليغات و عمليات بازاريابي

8)استفاده نكردن از تجارب قبلي در فعاليت هاي بازاريابي

9) موانع فرهنگي و فقهي

10) قوانين دست و پاگير ، كاغذ بازي هاي فراوان، براي گردشگران خارجي .

11) بد شناسي و ناشناسي واژه‌ي بازاريابي در جامعه و شكل نگرفتن آن به صورت علمي در بسياري سازمانها

12) فقدان استفاده از تئوري ها و ديدگاه‌هاي كارشناسانه و صاحب نظران حوزه‌ي بازاريابي

13)نبود مطالعات علمي و كاربردي در خصوص بازاريابي

14)اشتباه فاحش در انتخاب بازارهاي گردشگري

15) عدم هماهنگي ميان دولت و بخش خصوصي

16) عدم آموزش و يادگيري علوم و فنون جديد بازاريابي و…

17) ناتواني و نقصان زير ساخت ها

18) نگاه منفي برخي از مسئولان به اين صنعت

فهرست منابع و مآخذ:

1. چاك. وي . گي ، جهانگردي در چشم اندازي جامع ترجمه دكتر علي پارسائيان، دكتر سيد محمد اعرابي، دفتر پژوهش هاي فرهنگي ، تهران 1377.
2. كريشنا مورتي . ام . اقتصاد گردشگري ، ترجمه دكتر محمد رضا فرزين ، شركت چاپ نشر بازرگاني ، ارديبهشت 1383.

3. Low Lock Christopher – Wright Lauren  Service-Marketing&                      Management   prentice-hall – newjersy1999.

4.ربيعي ميترا ، نظريه گفتگوي تمدن ها و تاثير آن بر روند توسعه توريسم فرهنگي در ايران، مجموعه مقالات اولين همايش علمي منطقه‌اي توريسم ، موانع ، پيامدها ، انتشارات دانشگاه اسلامي واحد فلاورجان ،1384ص120.

5.راجر .داس. ويل ، جهانگردي مديريت موثر ، ترجمه دكتر محمد اعرابي و داود ايزدي ، شركت چاپ نشر بازرگان 1383.

.6اردكاني سعيد ،چكيده مقاله كاربرد مفاهيم چرخه عمر گردشگري و ظرفيت تحمل پذيري در توسعه گردشگري ، نشريه دانشكده حسابداري و مديريت دانشگاه علامه طباطبائي ، شماره 2 ، زمستان 82 ، ص45.

7.خجير يوسف ، توسعه صنعت گردشگري در ايران ، ماهنامه تخصصي بازاريابي ، شماره 51 ، اسفند 84 ، ص4.

8.نصيري‌قيداري حسن ، رشد گردشگري تفاهم بين الملل ،ماهنامه تخصصي بازاريابي ، شماره 51 ، اسفند 84 ،ص2.

9.بازاريابي جنگ متمدنانه ، ماهنامه تخصصي ، شماره11 ، تير 1385 ،ص42

10 .گردشگري و عنصر كليدي در فعاليتهاي بازريابي ،ماهنامه تخصصي بازاريابي ، شماره 14 ، دي و بهمن 1380،ص42.

11.خجير يوسف ، نقش بازار يابي در توسعه گردشگري ، ماهنامه تخصصي بازاريابي ، شماره55، مرداد 85 ،ص4.

12.ظهيري مناحي ، مسرور غلامعلي ، ضرورت توسعه صنعت جهانگردي در ايران، ماهنامه تخصصي بازاريابي ، شماره 57 ، مهر 85 ، ص16.

13.نصيري‌قيداري حسن ، جايگاه رفيع‌تر براي گردشگري ايران، ماهنامه تخصصي بازاريابي ، شماره 55 ، مرداد 85، ص2.

14.رضايي نژاد عبدالرضا ، بازاريابي خدمات ، فروش ناديدني، ماهنامه تدبير ، شماره 66 ، مهر 75،ص18.

15.آقايي آرزو ، تعريف توريسم و انواع آن ، www.fasleno.com ، 27 خرداد 85

16.كلانتري خسرو ،صنعت توريسم هنر توريسم، www.fasleno.com ، 11 شهريور 85.

17.نقش تبليغات در صنعت گردشگري، www.karafariny.com ، 16 آبان84 .

18.علمدار اعيان ،صنعت گردشگري در برنامه سوم توسعه،www. chn.com،1 بهمن84.

19.آسيب شناسي صنعت توريسم (بازاريابي) ، سرويس گردشگري ،I S N A .ir.www ، 8 آبان85.

20.ابويي محمد اردكان،اسعدي اصغر،تهيه طرح تحقيق براي پروژه تدوين لايحه وزارت علوم،تحقيقات وفن آوري،www. Iran doc .ac.ir،اسفند1379

1- Exploration