جوان و آینده نگری

انسان در گردش گردونه روزگار با مشکلات عدیده و دست اندازهای جاده پر پیچ و خم زندگی روبرو است. در این میان، عقل تنها چیزی که به یاری انسان می شتابد. عقل موهبتی الهی است که وجه تمایز انسان از سایر خلایق و موجودات شمرده می شود.

عقل انسان عاقل در توقف گاه هایی از تاریخ جلوه گر می شود. یکی از این مواقف، به هنگام روبه رو شدن با حوادث است. آینده نگری یکی از بهترین دلایل بر قوت عقل است. حدیث ذیل مهر تأییدی بر گفته ما است; حضرت علی(ع) می فرماید: (راهنماترین دلیل و نشانه بر انبوهی عقل، حسن تدبیر است.)1

مفهوم آینده نگری

الف) تعریف لغوی: آینده نگری تقریباً معادل لفظ تدبیر در عربی است. (تدبیر در اصل از دَبْر (بر وزن ابر) به معنای پشت سر و عاقبت چیزی است. بنابراین، تدبیر به معنای بررسی کردن عواقب کارها و مصالح را سنجیدن و بر طبق آن عمل کردن است.)2

ب) تعریف اصطلاحی: آینده نگری یعنی گسترش افق دید خود و دیدن پشت پرده مسائل و هم چنین زمانی که شخص در آن است; یعنی در زمان حال، آینده را دیدن که نتیجه آن، چاره اندیشی برای رخدادهای احتمالی است.

ج) تعریف روایی: امام علی(ع) در بیان تعریف دوراندیشی می فرمایند: (الحزم، النظر فی العواقب ومشاورة ذوی العقول;3 دوراندیشی، نگاه کردن به عاقبت های کار و مشورت کردن با خردمندان است). این دو بیت زیبا از نظامی به نحوی مفهوم آینده نگری را روشن می کند.

در سر کاری که درآیی نخست

رخنه بیرون شدنش کن درست

تا نکنی جای قدم استوار

پای منه در طلب هیچ کار

اهمیت آینده نگری در تعالیم اسلامی

در این جا لزوم آینده نگری را به کمک منابع بزرگ اسلامی بیان می کنیم.

الف) قرآن: رجوع به آیاتی در این زمینه هم چون: (ثم استوی علی العرش یدبر الامر)،4 (یدبر الامر یفصل الآیات)،5 (یدبر الامر من السماء الی الارض)6 و… ما را به این نکته رهنمون می سازد که تدبیر و آینده نگری از صفات قدسی و ربوبی حضرت حق است. این مهم با عقیده شیعه در مسائل کلامی هم چون قضا و قدر، بداء و دیگر مسائل بی ارتباط نیست.

ب) روایات: ائمه(ع) در گفتار و کردار این مسئله را تأکید کرده اند. حضرت علی(ع) می فرماید: (اعقل الناس انظرهم فی العواقب;7 عاقل ترین مردم کسی است که نگاهش به عواقب امور بیشتر از دیگران باشد).

ج) ادعیه: در دعای معروف تحویل سال می خوانیم: (یا مدبر اللیل والنهار یا محول الحول و الاحوال. همه این ها دلیل بر این است که تعالیم اسلامی به آینده نگری بسیار اهمیت داده است.

لزوم آینده نگری برای قشر جوان

پرهیاهوترین دوره عمر آدمی، ایام جوانی است. غلیان شهوت و تمایل به جنس مخالف و… پرتگاه هایی هستند که به شدت یک جوان را تهدید می کنند. اگرچه راه مشخص است، ولی چاله و بلکه چاه های بسیاری، هستی روحانی او را به خطر می اندازد. به طوری که اگر به خود نیندیشد، این مرغ ملکوتی سر از (بَلْ هُمْ اَضل)8 درمی آورد. این از یک سو و از سوی دیگر ما باید این نکته را آویزه گوش خود قرار دهیم که زندگی انسان و به تعبیر دقیق تر عمر آدمی هم چون جاده های معمولی نیست که یک راننده بی تجربه بارها آن مسیر را طی کند تا بتواند مهارت پیدا کند و از خطرات احتمالی در امان باشد. عمر هم چون آبی است که فقط یک بار روی زمین ریخته می شود.باید ببینیم که آن را در گلستان می ریزیم یا خارستان!

آن چه ندارد عوض، ای هوشیار

عمر عزیـز است غنیمـت شمار

سعدی

راه ها و موانع گسترش افق دید

بی شک چگونگی نگاه جوان به زندگی و این که از کدام دریچه به روزگار نظر کند، در اعمال و رفتار او تجلی پیدا می کند. در این طریق اموری هست که در تعالی بخشیدن به زاویه دید انسان، مؤثر و اموری دیگر نیز مانع هستند. تفصیل مطلب را در ذیل بیان می کنیم.

الف) عوامل:

1. تفکر: همان طور که سابق گفتیم، عقل و فکر، وجه تمایز انسان از سایر مخلوقات است. تفکر، فانوس و بلکه چراغ منوری در میان تاریکی های زمان است. امیر بیان در این زمینه می فرماید: (طول التفکیر یصلح عواقب التدبیر;9 اندیشیدن طولانی، آینده نگری ها را سامان می بخشد). این حدیث شریف رابطه تنگاتنگ تفکر و تدبیر را به صراحت بیان می کند.

2. مشورت: انسان هیچ گاه به تنهایی نمی تواند با انبوه مشکلات دست و پنجه نرم کند و در هیچ زمانی بی نیاز از یک مرشد و مشاوری مناسب نیست. مولای متقیان علی(ع) می فرماید: (من استغنی بعقله ضلّ;10 هرکه به عقل خود اکتفا کند گم راه شود.) آری، به راستی گران بهاترین کالاها (تجربه) با نازل ترین قیمت (یک خواهش) در دسترس تک تک افراد بشر است، ولی کسی خواهان آن نیست.

ب) موانع:

1. جهل: سرچشمه جهل انسان می تواند اموری هم چون بی تجربگی، عبرت نگرفتن از حوادث، مشورت نکردن و… باشد. جهل، پرده ای در مقابل چشمان فرد آینده نگر می افکند و او را به شخصی کوته بین مبدّل می کند. بالاترین نوع جهل، جهل به نفس است. شخصی که استعدادهای خویش را نمی شناسد، چگونه می تواند راه صحیح را برگزیند. امام علی(ع) می فرمایند: (اعظم الجهل، جهل الانسان امر نفسه).11

2. عجله: ما بارها پیامدهای شتاب کردن در انجام کارها را در زندگی خویش دیده ایم. عجله، عاقبت امور را تباه می کند. آیةاللّه مشکینی (حفظه الله) عجله نکردن در کارها را از نتایج تدبیر می داند و می گوید: (یکی از نتایج تدبیر، عجله نکردن در اقدام به امور است; اگر وقتشان نرسیده باشد.)12

ثمرات آینده نگری

یکی از نویسندگان خطاب به خوانندگان چنین نوشته است: (تو، هم می توانی ساخته تاریخ باشی و هم سازنده تاریخ، تا در کلاس تاریخ به چه عنوان نشسته باشی; معلم یا شاگرد؟)13 آری، ما هم می توانیم خمیری باشیم تا زمان به ما شکل دهد و هم می توانیم زمان را مسخر خود کنیم و به آن حالت دهیم. شخص آینده نگر قطعاً در سر و سامان بخشیدن به آینده از فردی که فاقد چنین ارزشی است، موفق تر است. آینده نگری غلبه بر مشکلات را آسان می کند.

همان طور که می دانیم رفتار و کردار انسان بستگی به تصمیم گیری او دارد. این همان معنای اختیار انسان است، اما سرچشمه و منشأ تصمیم چیز دیگری است، که روایت ذیل صریحاً آن را بیان می کند. (اصل العزم، الحزم و ثمرته الظفر;14 اساس تصمیم و اراده، دوراندیشی و نتیجه آن پیروزی است). به راستی که درخت اراده ریشه در خاک دوراندیشی دارد، که اگر خاک مساعد و مناسبی باشد، میوه های پیروزی یک به یک به بار خواهند نشست.

از بزرگ ترین خطرات نبود آینده نگری، تحیر و ابهام است. شخصی که آینده نگر نیست، سرنوشت خویش را هم چون هیولایی تصور می کند که به انتظارش نشسته و می خواهد او را به کام خویش فرو برد. نداشتن بینشی گسترده و فراگیر، عاملی مهم در ایجاد مشکلات روانی هم چون انزو، عقده ای شدن، پرخاش گری است.

ملاک و معیار در آینده نگری

آینده نگری نیز مانند اکثر امور از قاعده (خیرالامور اوسطها) پیروی می کند. مهم ترین ملاک در آینده نگری، اعتدال است. گاهی تأمل و به قول مردم این پا و آن پا کردن، ناشی از ترس شخص از آینده می باشد. خارج شدن از حد اعتدال، در آینده نگری آفاتی را نتیجه می دهد. گاهی انسان به جای ترسیم آینده خویش، اسب خیال را زین کرده و به (ناکجا آباد) می رود. به یقین آینده نگری با خیال بافی دو چیز متفاوت است، ولی گاهی امر بر انسان مشتبه می شود. خیال بافی از ترس درونی شخص نشأت می گیرد. امام حسن عسکری(ع) می فرماید: (انّ… للحزم مقداراً فان زاد علیه فهو جبن;15 دوراندیشی حد و مرزی دارد که اگر از این محدوده خارج شود، ترس است.)

از دیگر آفات آینده نگری، (به فعل نرساندن برنامه ریزی ها) است. توجه به این نکته ضروری است که صِرف آینده نگری ارزشی ندارد، بلکه عمل به آن و یافتن راه حل های مناسب و رفع موانع و مشکلات است که آینده نگری را عینیت می بخشد و نتیجه آن را تضمین می کند. اگر آینده نگری طبق معیارهای اسلامی نباشد، پیامدهای نامناسبی را خواهد داشت، تا جایی که می تواند سبب هلاکت فرد باشد. امام علی(ع) می فرماید: (من ساء تدبیره کان هلاکه فی تدبیره;16 هرکه دوراندیشی صحیحی نداشت، هلاکتش در تدبیرش است.)

پی نوشت ها:

1ـ غررالحکم و دررالکلم، ج1، باب الدال.

2ـ تفسیر نمونه، ج8، ص230.

3ـ غررالحکم و دررالکلم،همان، باب الحاء.

4ـ یونس (10) آیه 3.

5ـ همان، آیه 31.

6ـ سجده (32) آیه 5.

7ـ میزان الحکمه، ج2، باب (الحزم).

8ـ قسمتی از آیه 179 از سوره مبارکه اعراف می باشد; یعنی آن ها حتی از چهارپایان هم گم راه ترند.

9ـ جلوه های حکمت، ص474.

10ـ غررالحکم و دررالکلم، باب الشین.

11ـ جلوه های حکمت، ص143.

12ـ (ثم ان من نتائج التدبر عدم تعجیله فی الاقدام لو لم یخل وقته).

13ـ جواد محدثی، چشم دل، ص78.

14ـ جلوه های حکمت، ص400.

15ـ میزان الحکمه، همان.

16ـ غررالحکم و دررالکلم، همان.