به موازات پیشرفت و رشد شگفت‌انگیز جوامع در عصر مدرنیته در عرصه‌های مختلف علمی ـ تکنولوژی ـ ارتباطات و … بشریت با شوکهای جدید و چالش‌های تازه‌ای مواجه گردیده که نشانه‌های بارز آن تشدید استرس، اضطراب، فشارهای عصبی و فردگرایی ناشی از تغییرات شتابان مدرنیته می‌باشد. در همین راستا همزمان با عصر ناپایداری‌ها ـ تجدد و تازگی‌ها ـ تنوع و کثرت، شاهد بروز و شیوع حدود 2000 گونه از انواع مواد صنعتی و شیمیایی از جنس محرک‌ها و توهم‌زا در سطح کشورهای مختلف، می‌باشیم بطوریکه حداقل 42 میلیون نفر از آحاد جامعه جهانی متأسفانه گرفتار سوءمصرف مواد آمفتامین ـ متاآمفتامین و اکستاسی گردیده‌اند. روند رو به رشد و تغییر الگوی مصرف از مواد طبیعی (افیونی) به مواد صنعتی و شیمیایی در کشورها به ویژه کشورهای آسیای شرقی، زنگ خطر تهاجم فرهنگی و اجتماعی را به صورت الگوی جدید، متناسب با عصر مدرنیته به صدا درآورده است. ضمن آنکه نباید از یاد برد، کشور عزیزمان جمهوری اسلامی ایران بواسطه قرارگرفتن در دوران گذار و نیز برخورداری از جمعیت جوان می‌تواند از حیث تغییر الگوی مصرف و گرایش به مواد صنعتی و شیمیایی (بدلائلی که بر خواهیم شمرد) از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردار گردد.
انواع شایع مواد صنعتی و شیمیایی = روان‌گردانها
انواع شایع این مواد در اقسام مختلف 1ـ توهم‌زا که سبب ایجاد توهم و هذیان می‌شود از قبیل LSD با نام رایج اسید 2ـ مواد محرک که بر سیستم اعصاب مرکزی (یعنی مغز و نخاع) اثر گذاشته و باعث تحریک زیاد سیستم‌های مختلف بدن و مغز می‌شود از قبیل آمفتامین ـ متاآمفتامین با اسامی معروف سرعت ـ گچ ـ بلور ـ یخ (ICE) ـ شیشه ـ سبک‌کننده و 3ـ ترکیبی از مواد محرک و توهم‌زا مانند اکستاسی با نامها و مارکهای صلیب ـ مرسدس ـ رویال ـ قرص عشق ـ میتسوبیشی و غیره طبقه‌بندی گردیده‌اند که موجبات بروز رفتارهای پرخطر (High Risk) را مهیا خواهد ساخت.
آثار، عوارض و دامنه خطرات بهداشتی ناشی از سوءمصرف مواد صنعتی و شیمیایی
الف) عوارض جسمی احساس شادابی و لذت‌بخشی ـ افزایش انرژی فعالیت ـ حالت سرخوشی عمیق و نشئگی البته به صورت کاذب و کوتاه‌مدت ـ افزایش فشار خون و ضربان قلب ـ ایجاد صدمه در رگهای مغز ـ افزایش دمای بدن ـ کاهش اشتها ـ تضعیف مکانیزم‌های هشداردهنده بدن ـ ایجاد خطا در عملکرد حواس پنجگانه و تغییر ادراک از زمان و مکان ـ ضعف عضلانی ـ کاهش میل جنسی ناشی از مصرف مداوم ـ کاهش کارایی ذهن و حافظه ـ فراموشی ـ لاغری ـ بی‌خوابی ـ سرگیجه و بیماریهای گوارشی از جمله اسهال و استفراغ.
ب) مشکلات روانی: پرحرفی ـ بی‌قراری و بی‌ثباتی ـ تحریک‌پذیری ـ بروز تغییرات خلقی (بدخلقی ـ غمگینی) ـ افسردگی ـ اضطراب ـ تشنج و تنش ـ اختلال قضاوت ـ بروز وابستگی و میل به مصرف مجدد منجر به اعتیاد ـ آشفتگی ذهنی و اختلال ـ سراسیمگی ـ وحشت روانی ـ اغتشاش فکری ـ روان‌پریشی (جنون) ـ بدگمانی و سوءظن شدید و غیرواقعی ـ هذیان‌گویی و بروز رفتارهای پرخاشگرانه و تمایل به خودکشی ـ احتمال بروز رفتارهای پرخطر که زمینه‌ساز بیماریهایی همچون ایدز خواهد شد.
نحوه مصرف
متاآمفتامین (شیشه) = بصورت بلور و کریستال کوچک سفید ـ شفاف ـ بدون بو و مزة تلخ بوده که اپیدمیولوژی مصرف غیرقانونی مواد صنعتی و شیمیایی در جهان
- بصورت تزریقی، خوراکی حل در آب یا مشروبات الکلی، انفیه و تدخینی مصرف می‌شود.
- اکستاسی = قرص‌هایی با اشکال و رنگهای متفاوت قهوه‌ای ـ سبز ـ صورتی و سفید و غیره که بصورت غیرقانونی در بازار به فروش رسیده و مصرف می‌گردد.
- LSD = بصورت قرصهای کوچک نقره‌ای ـ خاکستری، مایع بدون رنگ و بو، کاغذهای مربع شکل به شکل تمبر و با تصاویر نقاشی و کارتونی متنوع در بازار قاچاق ارائه می‌گردد.
اپیدمیولوژی مصرف غیرقانونی مواد صنعتی و شیمیایی در جهان
برابر آمارهای اعلامی در حال حاضر حدود 34 میلیون نفر مصرف‌کننده آمفتامین و 8 میلیون نفر مصرف‌کننده قرصهای اکستاسی در جهان هستند. بر اساس نتایج آماری در فاصله سالهای 1998 تا 1999 موارد مرگ ناشی از مصرف اکستاسی 40 درصد افزایش یافته است. قابل ذکر است سوءمصرف اکستاسی در شرق و جنوب شرق آسیا در حال افزایش است.
باورهای شایع و غلط در مورد مصرف مواد صنعتی و شیمیایی
1ـ عدم اعتیاد آور بودن مواد صنعتی و شیمیایی عده‌ای از جوانان بعلت عدم اطلاع از مضرات و پیامدهای مواد صنعتی و نادیده انگاشتن عوارض آن دچار باورهای غلط گردیده بطوریکه تصور می‌نمایند مصرف تفریحی و تجربه یک بار مصرف سبب کسب لذت، تفریح و خوشگذرانی گردیده و سبب اعتیاد نخواهد شد. غافل از آنکه بسیاری از معتادین مصرف‌کننده مواد صنعتی با همین انگیزه اقدام به مصرف نموده و یکبار مصرف سبب ایجاد تمایل و احساس مثبت برای ادامه مصرف در آنان شده که موجبات وابستگی روانی به اینگونه مواد را در آنان فراهم نموده است. پژوهش‌ها نشان داده که افراد برای رسیدن به احساس لذت اولیه ناشی از مصرف مواد صنعتی می‌بایست به مقدار مصرف خود افزون نمایند که این امر سبب وابستگی و اعتیاد آنان خواهد شد.
2ـ پایین بودن آسیب‌های ناشی از مصرف مواد صنعتی و شیمیایی
تبلیغات سوء در جهان حکایت از این موضوع دارد که آسیب‌های ناشی از مصرف مواد صنعتی و شیمیایی به میزان قابل ملاحظه‌ای کمتر از انواع موادمخدر طبیعی (افیونی) است و مصرف مواد شیمیایی خطری برای سلامتی افراد ندارد. پژوهش‌ها نشان داده است که آثار سوء ناشی از مصرف مواد صنعتی و شیمیایی به مراتب بالاتر از آثار موادمخدر طبیعی بوده و بروز خسارتهای شدید روانی در ابعاد مختلف خط بطلان بر این تبلیغات دروغین کشیده است.
3ـ ایجاد انرژی مضاعف بواسطه مصرف مواد صنعتی و شیمیایی
عده‌ای بعلت باورهای غلط بر این باورند که مصرف مواد صنعتی سبب احساس شعف و شادمانی و انرژی مضاعف خواهد گردید. باید یادآور شد که مصرف مواد صنعتی سبب ایجاد توهم در ذهن و بروز لطمه به سیستم اعصاب مرکزی مغز خواهد شد. بنابراین بیمار مغزی نمی‌تواند با احساس شعف و … روبرو گردد.
4ـ افزایش قوای جنسی ناشی از مصرف مواد صنعتی و شیمیایی
تبلیغات مسموم در جامعه دلالت بر این موضوع دارد که مصرف مواد صنعتی سبب افزایش قوای جنسی خواهد شد. نتایج بررسی‌های صورت پذیرفته حکایت از این واقعیت دارد که در دراز مدت همزمان با وابستگی روانی به مواد صنعتی، کاهش میل جنسی در مصرف‌کننده را بدنبال داشته و سبب تضعیف قوای جنسی خواهد شد.
5ـ آرامش، افزایش تمرکز و خلاقیت ناشی از مصرف مواد صنعتی شیمیایی دسته‌ای از مصرف‌کنندگان مواد صنعتی و شیمیایی اظهار می‌دارند که مصرف مواد صنعتی سبب افزایش (مصنوعی) هوشیاری ـ خلاقیت ـ بهبود کارایی خواهد شد. باید یادآور گردید که مصرف اینگونه مواد و بروز وابستگی‌های روحی و روانی برای مصارف مجدد، سبب روان‌پریشی (جنون) و آشفتگی‌های ذهنی در مصرف‌کنندگان گردیده است.
علل شیوع سوءمصرف مواد صنعتی و شیمیایی در جهان
1. سرمایه‌گذاری اندک، سهولت ساخت و تولید با ترکیبات غیرمتعارف و درجه خلوص متفاوت، فرآورده‌های تقلبی و دست‌ساز بعلت فقدان مارک تجاری و ترکیب شیمیایی مشخص، هزینه پائین، در دسترس بودن مواد اولیه شیمیایی، تجهیزات محدود مورد نیاز، دست‌یابی آسان به فن‌آوری‌های نوین، حجم بالای تولید مواد روانگردان و سخت بودن شناسایی لابراتوارها سبب گردیده تجارت این مواد به حرفه‌ای پرسود تبدیل گردد. بطوریکه شاهد تولید سالانه حدود 520 تن از انواع مواد روانگردان (شامل 410 تن سالیانه آمفتامین و متاآمفتامین و 110 تن تولید سالیانه اکستاسی معادل 3/1 میلیارد قرص) هستیم. حجم مبادلات جهانی آمفتامین ـ متاآمفتامین و اکستاسی سالیانه حدود 65 میلیارد دلار تخمین زده شده که سود بالا، عاملی جهت ایجاد بازار و فعالیت سازمانهای جنایی در قاچاق و تولید مواد صنعتی و شیمیایی شده است.
2. عدم آگاهی آحاد جوامع بویژه جوانان و نوجوانان از میزان آسیب‌های ناشی از مصرف و وابستگی و اعتیادآور بودن مواد صنعتی، سبب توسعه اینگونه مواد در جهان شده است. به عبارتی سکوت رسانه‌ها در عصر ارتباطات و عدم حساس نمودن جوامع نسبت به تهدیدها و عوارض ناشی از مصرف و در نتیجه انتقال اطلاعات غلط و تبلیغات نامناسب از سوی صدها سایت در جهان مبنی بر نشاط‌آور بودن اینگونه مواد، سبب گسترش مصرف شده است. . افزایش روزافزون قاچاق مواد شیمیایی، سبب شده عموم کشورها بالاخص در شرق و جنوب شرق آسیا با تهدید جدی مواد صنعتی و شیمیایی مواجه گردند.
4. افزایش تقاضای قابل توجه گروههای سنی جوانان و نوجوانان با انگیزه مثبت یعنی مصرف مواد صنعتی بعنوان جزیی از سبک زندگی برای تفریح و لذت‌جویی و انگیزه منفی با هدف رهایی از بحران‌های روانی و اجتماعی از قبیل استرس ـ اضطراب و … از جمله مؤلفه‌های شیوع مواد صنعتی در جهان می‌باشد. توضیح: بر اساس اعلام نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، میزان کشفیات مواد روانگردان در سال 1385 نسبت به سال 1384 در کشور 16% افزایش داشته که از یک سو بیانگر تلاش نهادهای انتظامی و از سوی دیگر نشان از روند در حال رشد تقاضا و تغییر الگوی مصرف می‌باشد. . استفاده از تکنولوژی روز نظیر اینترنت توسط گروههای جرایم سازمان یافته بطوریکه بالغ بر 1600 سایت نسبت به تبلیغات وسیع برای استفاده از مواد صنعتی مبادرت ورزیده و آن را چهارراه رسیدن به آرامش مطرح نموده که در رواج مصرف اینگونه مواد در جوانان نقش به سزایی دارد. رقابت شدید در تجارت مواد روانگردان بسیار بالا بوده بطوریکه میزان خرده‌فروشی در اینگونه مواد و سودآوری غیرقانونی اقتصادی قابل توجه آن سبب رونق چشمگیر معاملات اینگونه مواد شده است. بطوریکه سود ناشی از خرده‌فروشی معادل 3000 درصد می‌باشد. . عرضه اینگونه مواد در محیط‌های متعلق به طبقه متوسط جامعه ـ مجالس پارتی‌ها و رقص ـ میهمانی‌ها و … از دیگر عوامل در شیوع مصرف مواد صنعتی در جهان به شمار می‌رود.
توضیح: بر اساس یافته‌های دو پژوهش در سالهای 84 و 85 در تهران، بیش از 80% افراد نمونه تحقیق، محل مصرف قرصهای اکستاسی را در میهمانی‌ها ذکر کرده‌اند. مصرف‌کنندگان دلایل استفاده از اینگونه مواد صنعتی را اصرار دوستان ـ نیازهای روحی ـ کنجکاوی ـ هیجان ـ فقدان تفریحات دیگر و عده‌ای نیز بدون دلیل خاص ذکر کرده‌اند.
8. دارا بودن خصوصیات و ویژگی‌های مورد نیاز در مواد صنعتی و شیمیایی با فشارهای ناشی از مدرنیته شدن جوامع از دیگر مؤلفه‌های مصرف بالای مواد صنعتی است به گونه‌ای که دسترسی و مصرف آسان و به جای نماندن آثار فیزیکی و جسمانی بارز اعتیاد، زمینه را برای مصرف مجدد فراهم خواهد ساخت. . شکیل و جذاب بودن و کثرات انواع مواد صنعتی و شیمیایی موجبات گرایش نوجوانان و جوانان را به اینگونه مواد در عصر تنوع و کثرت فراهم نموده است. . باورهای غلط فرهنگی (که در بالا تشریح گردید) از دیگر عوامل زمینه‌ساز گرایش این نسل به مواد روانگردان می‌باشد. . سرعت روند تولید مواد صنعتی و شیمیایی که محدود به مناطق جغرافیایی مشخص، با آب و هوای خاص نبوده و در هر کجای جهان امکان تولید آن در لابراتوارها می‌باشد، سبب گردیده شاهد تنوع و کثرت اینگونه مواد در 2000 گونه مختلف باشیم.
• کشورهای هلند ـ لهستان ـ بلژیک ـ آلمان و انگلستان بزرگترین تولیدکنندگان مواد صنعتی و شیمیایی در جهان می‌باشد ضمن آنکه کشور استرالیا بالاترین سطح سوءمصرف مواد اکستاسی در جهان را دارا بوده و در مصرف آمفتامین‌ها دومین کشور محسوب می‌گردد.
ضرورت اقدامات فرهنگی و پیشگیری برای مصون‌سازی نوجوانان و جوانان از گرایش به مواد صنعتی و شیمیایی
با عنایت به عوارض، پیامدها و تبعات سوءمصرف مواد صنعتی و شیمیایی، ضرورت توسعه اقدامات فرهنگی برای واکسیناسیون اجتماعی نوجوانان و جوانان و پیشگیری از مصرف مواد روانگردان امر ضروری است. بر این اساس اقتضاء دارد همه آحاد جامعه، دستگاه‌های آموزشی و فرهنگی کشور و … برای سالم‌سازی نسل‌هایمان بدون هرگونه وقفه ـ کتمان و سکوت گامهای مؤثری برداشته تا انشاءا… شاهد عدم گرایش جوانان و نوجوانان به پدیده مواد صنعتی و شیمیایی باشیم.
اهم فعالیتهای فرهنگی مورد نیاز عبارتند از:
. ارتقاء میزان آگاهی و دانش نوجوانان و جوانان با هدف تغییر نگرش و تقویت رفتارهای محافظت‌کننده و کسب مهارتهای زندگی برای عدم گرایش به مصرف مواد روانگردان از طریق رسانه‌های دیداری ـ شنیداری ـ الکترونیکی و نوشتاری، مدارس، دانشگاهها، مساجد، ائمه جمعه و جماعات، مراکز و خانه‌های بهداشت در شهر و روستا بصورت آرام ـ مستمر ـ عمیق ـ علمی و واقع‌بینانه و بدور از ایجاد هرگونه ترس، وحشت و اغراق در جامعه.
. ترویج فرهنگ سلامت و غنی‌سازی سودمند اوقات فراغت از طریق تقویت فعالیتهای جایگزین ورزشی ـ هنری با هدف، ایجاد تحرک، نشاط و شادمانی کوتاه‌مدت (نشاط حسی) و بلندمدت و پایدار به منظور تقویت احساس رضایتمندی از زندگی، خوش‌بینی، امید، ایجاد هویت، تسلط برخود و …).
. ارائه سبک و مدل زندگی برای زیستن در عصر پیچیده هزارة سوم و ارائه آموزش مهارتهای حل مسأله ـ ارتباطات فردی و اجتماعی ـ تصمیم‌گیری ـ روابط بین فردی ـ تفکر انتقادی ـ تفکر خلاق ـ مقابله با هیجانات ـ مقابله با استرس ـ همدلی و خودآگاهی از دوران کودکی تا دوران بزرگسالی بصورت مستمر با هدف خویش نگهبانی افراد در جامعه.
4. توسعه و تقویت مراکز مشاوره حضوری ـ تلفنی و گفتگو در تالارهای مجازی برای رفع مشکلات روحی نوجوانان و جوانان.
5. تقویت و توسعه مهارت معنویت و موضوعات دینی در نوجوانان و جوانان به عنوان مهمترین مؤلفة خودکنترلی.
. مشارکت جوانان در امور اجتماعی با هدف تقویت عقلانیت این نسل برای مهار و کنترل این پدیده نوظهور.
. انجام مطالعات و پژوهشهای کاربردی در مدارس، دانشگاهها، محیط‌های صنعتی و پادگانها به منظور رصد مستمر تحولات اجتماعی ـ فرهنگی و آینده‌شناسی اعتیاد بالاخص بررسی میزان بروز و شیوع مصرف مواد صنعتی و شیمیایی ـ علل و عوامل مؤثر در گرایش افراد با رعایت متغیرهای سنی ـ جنسیت و … و شناخت راهکارهای مناسب برای مهندسی فرهنگی و اجتماعی.
- در کنار اقدامات فرهنگی و نرم‌افزاری، وضع و تصویب قوانین شفاف برای مقابله و مجازات سوداگران مواد صنعتی و شیمیایی، امری ضروری بوده تا انشاءا…. با رویکرد متوازن اقدامات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، موجبات مصون‌سازی آحاد جامعه را فراهم سازیم.
