تبدیل شدن مسئله راکتور آب سنگین اراک به یک موضوع مورد مناقشه جدی در مذاکرات ایران و گروه 1+5 باعث شده توجهات بسیاری به این تاسیسات مهم جلب شود در حالی که تا پیش از این اراک عموما یک بخش فرعی در برنامه هسته ای ایران محسوب می شد.
جمهوری اسلامی ایران در نزدیکی شهر اراک دو تاسیسات مهم جدا از یکدیگر دارد که عموما یکی پنداشته می شود. تاسیسات اول یک راکتور 40 مگاواتی آب سنگین (IR-40) است که همچنان در دست ساخت قرار دارد و طبق آخرین اطلاعاتی که ایران به آژانس ارائه کرده زودتر از سال 2014 راه اندازی نخواهد شد. تاسیسات دوم، کارخانه تولید آب سنگین در خنداب اراک است که در ابعاد صنعتی آب سنگین تولید می کند.
برای فهم اینکه چرا تاسیسات اراک تا این حد مهم است، ناچار باید کمی به جزئیات فنی پرداخت.
راکتورهای آب سنگین 3 تفاوت اصلی با راکتورهای آب سبک (شبیه آنچه در تهران یا بوشهر وجود دارد) دارد:
1- راکتورهای آب سنگین از اورانیوم خام به عنوان سوخت مورد نیاز خود استفاده می کند در حالی که سوخت راکتورهای آب سبک اورانیوم غنی شده است. هر چه ابعاد راکتور کوچکتر و قدرت آن بالاتر باشد، به اورانیوم با غنای بیشتری نیاز دارد. راکتور آب سبک ایران در تهران اورانیوم با غنای 20 درصد و راکتور قدرت آب سبک ساخته شده در بوشهر اورانیوم با غنای 5 درصد مصرف می کند؛ اما به عنوان نمونه راکتورهایی که در زیردریایی ها مورد استفاده قرار می گیرد (به دلیل ابعاد بسیار کوچک خود) از اورانیوم با غنای بالای 60 درصد استفاده می کند. بنابراین راکتورهای آب سنگین از آنجا که نیاز به فرآیند غنی سازی برای تولید سوخت آنها وجود ندارد، به لحاظ اقتصادی به صرفه تر است.
2- راکتورهای آب سبک توسط آب معمولی خنک می شود اما راکتورهای آب سنگین توسط آب سنگین خنک می شود. آب سنگین، همان آب معمولی است که در هسته اتم هیدروژن آن به جای یک پروتون، دو پروتون قرار دارد و به عبارت دیگر، به جای هیدروژن معمولی از یکی از ایزوتوپ های سنگین تر آن به نام دوتریوم تشکیل شده است. ویژگی آب سنگین این است که ظرفیت گرمایی بسیار بالاتری نسبت به آب سبک دارد و در واحد حجم، گرمای بیشتری را جذب می کند و در نتیجه توان خنک کنندگی آن بالاتر است.
3- سوخت مصرف شده راکتورهای آب سبک دارای مقدار کمی پلوتونیوم است اما سوخت مصرف شده راکتورهای آب سنگین حاوی مقدار زیادی پلوتونیوم است که می تواند پس از طی عملیات بازفرآوری جداسازی شده و در پروژه تسلیحاتی یا غیر آن مصرف شود.
احتمالا همین توضیح کوتاه روشن کرده است که مشکل کجاست. امریکایی ها اعتقاد دارند راکتور آب سنگین یک مسیر کاملا مستقیم به سمت سلاح هسته ای است و از طریق تولید پلوتونیوم کافی، روشی در اختیار ایران قرار می دهد که می تواند بسیار سریع تر از روش غنی سازی به سلاح برسد.
به همین دلیل هم اسراییل و امریکا خواهان آن هستند که راکتور آب سنگین ایران در هرگونه توافق نهایی به طور کامل تعطیل شود.
در مذاکرات اخیر ظاهرا درخواست های امریکا و فرانسه درباره این راکتور تا حدودی با هم متفاوت بوده است. امریکایی ها عقیده داشته اند روند ساخت راکتور اراک می تواند ادامه داشته باشد به شرط اینکه اولا ایران راکتور را سوخت گذاری نکند و ثانیا به جای آب سنگین در مراحل تست اولیه از آب معمولی در آن استفاده نماید. این در حالی است که علی الظاهر فرانسه موضع رادیکال تری داشته و معتقد بوده است که هر گونه فعالیت در این راکتور در طول مدت توافق 6 ماهه باید تعطیل شود.
هنوز معلوم نیست که پیش نویس نهایی به چه شکل اصلاح شده ولی بسیار بعید است که ایران بتواند کار در راکتور اراک را تعطیل کند یا آن را به قدری کند نماید که بهره برداری از آن بیش از چند سال به درازا بکشد.
علت این است که بر خلاف آنچه امریکایی ها می گویند ایران هدفی کاملا متفاوت و منطقی از ساخت راکتور IR-40 دارد. هدف ایران این است که با توجه به پایان عمر مفید راکتور تحقیقاتی تهران، به زودی راکتور اراک را برای مصارف تحقیقاتی و همچنین برای تولید رادیوایزوتوپ های پزشکی جایگزین راکتور تهران بکند.
ایران هیچ راکتور دیگری ندارد که بتواند این محصولات را تولید کند و تجربه نشان داده امکان خرید مطمئن رادیو دارو از خارج از کشور هم برای آن فراهم نیست.
بنابراین سناریوی تعطیلی راکتور اراک کاملا غیر ممکن است. در بهترین حالت ایران می تواند بپذیرد که با نصب یک سلسله فیلترها در انتهای فرآیند در این راکتور پلوتونیوم تولید نشود یا اگر شد پروژه ای برای استحصال آن وجود نداشته باشد.
حتی گزینه تعطیلی راکتور آب سنگین اراک و آغاز ساخت یک راکتور آب سبک به عنوان جانشین راکتور تهران هم منطقی نیست چرا که ایران تا کنون هزینه های فراوانی برای راکتور اراک انجام داده و این پروژه رو به اتمام است بنابراین منطقی نیست که ایران همه این هزینه ها را نادیده بگیرد و هزینه ساخت یک راکتور جدید آب سبک را بپردازد. مهم تر از این، ضمانتی نیست که شرکت های اروپایی حاضر به ساخت راکتور آب سبک جدید با آن سرعتی باشند که نیازهای دارویی ایران را تامین کند. ساخت یک راکتور آب سبک جدید در ایران مشکل دیگری هم دارد و آن این است که ایران برای تامین سوخت مورد نیاز آن دچار مشکل خواهد شد در حالی که تامین سوخت راکتور آب سنگین اراک به سادگی برای ایران میسر است.
* مهدی محمدی
